Сөздің — кені, рухтың — демі

Ұлттық термин жасау ісінің білгір шебері, ғұлама ғалым, аудармашы, жазушы Ісләм ЖАРЫЛҒАПОВ қазақтың сөздік қорына бес мың сөз енгізген екен. Қасиетті кітапта «Әуелі сөз болған» дегенін ескерсек, әлі де болса бұл кісінің ұшан-теңіз еңбегінің ұшпағына жете алмай жатқанымыз байқалады. Мемлекет, мәдениет, өркениет, аялдама, балмұздақ, әуежай, тағы басқа сөздерсіз бүгінде аттап баса алмайсыз. Ұлт ақыл-ойының айнасы, болмыс-бітімі мен кескін-келбеті тілден көрінсе, Абай, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар Әуезовтен кейінгі ұлттық рухымыздың шырақшысы осы Ісләм аға ЖАРЫЛҒАПОВ екені өзінен-өзі айқындалып шыға келмей ме?

Ғалымның 100 жылдығына арналған «Қазақ сөзжасамы: тарихы, бүгіні, келешегі» атты халықаралық конференцияны облыс әкімі Ерлан Қошановтың өзі жүргізіп отырды. Қалғып кете жаздап отыратын кей жиындардай сүлесоқ емес. Қазақ сөзінен ұшқын атқан рух қайнарындай келелі отырыста сергек отырдық. «Нұр Отан» партиясының ғимаратында облыс әкімдігінің қолдауымен облыстық тілдерді дамыту жөніндегі басқарма ұйымдастырған алқалы отырыс ресмиліктен ада шықты.

«Бабадан қалған асыл мұраның қадіріне жетіп, оны өскелең ұрпаққа саф, таза күйінде аманат ету – елдігіміз үшін аса маңызды» деп білемін деп бастады сөзін Ерлан Жақанұлы. «Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Тәуелсіздіктің негізгі тірегі – ұлттың тілі, діні, ділі. Тәңірдің адам баласына жасаған сыйы да – тіл. Ол – қасиетті де қастерлі», – деп тіл құдіретін ерекше бағалауы да тегін емес.

Ана тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілу жолын айтқанда, әсіресе сөзжасам, термин, терминжасам, аударма мен терминология саласына қатысты сөз қозғағанда тарланбоз термин жасаушы, ғалым, аудармашы, жазушы Ісләм Жарылғаповтың есімі ерекше аталады. Ол қазақ халқының ұлттық мүддесі үшін аянбай еңбек еткен ұлт қайраткерлерінің сара жолын жалғастырып, бар күшжігерін, қарым-қабілетін ұлт тілінің өркендеуіне, сөз байлығын арттыруға, лингвистикалық қорымызды заман талабына сай жаңа сөздермен, терминдермен жаңартып, толықтыруға өлшеусiз үлес қосты.

Біз Ісләм ағаны кім деп білеміз? Біріншіден, Ісләм ағамыз сөз жасаудың теңдессіз шебері. Мысалы, күнделікті өмірде жаппай қолданып жүрген аялдама, көрермен, тыңдарман сияқты қаншама сөздер қазақ халқының тілдік қорын еселеп байытты. Және бұл сөздердің санамызға сіңіп кеткені сонша, қазақ тілінде мұндай атауларсыз сөйлеу мүмкін емес. Әлем таныған Шыңғыс Айтматов «біздің Ісләм Жарылғаповтай жазушымыз болса, аяғын жерге тигізбей, арқалап жүрер едік» десе керек» деген аймақ басшысы халықаралық ТҮРКСОЙ түркі мәдениеті мен өнерін дамыту ұйымының Бас хатшысы Дүйсен Қасейіновке сөз берді.

«Ісләм Жарылғапов мұрасы тек қана қазақ халқының емес, түбі бір Түркі халықтарының ортақ байлығы болып табылуы тиіс. Оның тілтану саласындағы еңбектерін бауырлас елдер тіліне аудару қажет. Еліміз латын әліпбиіне көшу барысында бұл мәселе тіптен өзекті» дейді Дүйсен Қорабайұлы.

Халықаралық Түркі академиясының президенті, тарих ғылымдарының докторы, профессор Дархан Қыдырәлі «Ұлттық код деген – біздің ана тіліміз. Біздің ғасырлар бойғы дәстүріміз, тарихымыз, шежіреміз, мәдениетіміз, ұлттық болмысымыз бен келбетіміз осы тілімізде жинақталған. Ісләм аға – Алаш арыстарынан кейін ана тілімізге қалтқысыз қызмет еткен қазақ халқының ұлы перзенті. Ісләм аға дүниеге әкелген сөздер Қазақстанда ғана емес, Түркі әлемінде қеңінен қолданылады. Сөзжасам, тілтану ілімінің басында Ахмет Байтұрсынұлы бабамыз тұрса, сол даңғыл жолды кеңестік кезеңде Ісләм ағамыз жалғастырып, дамытты. Біз бұл кісіні еске алып қана қоймай, латын әліпбиіне көшу барысында Ісләм аға мұрасын негізге алуымыз керек. Тілдері ұқсас бауырлас елдер арасында байланысты нығайта түсу үшін осы ағамыздың мұрасы ауадай қажет. Бауырлас Түркі халықтары кейінгі 25 жылдың ішінде бірбірінен біраз алшақтап кетті. Қазақ, қырғыз, тағы басқа елдер терминшілерінің әрқайсы өзінше термин жасағандықтан, тілімізде алшақтық пайда болды. Ал, халықаралық Түркі академиясының басты қызметі – тілдік жақындастықты қамтамасыз ету. Біз қазір сол мақсатта жұмыс істеудеміз. Осыдан 130 жыл бұрын Түркі халықтары оқымыстыларының мақалалары жарияланып тұрған «Тәржіман» газетінде «болашақ ортақ тіліміз қай тіл болуы мүмкін» деген тақырыпта пікірталас жүрген. Сонда оқымыстылар «ортақ тіліміз осман түріктерінің тілі болуы мүмкін немесе қазақ тілі болуы мүмкін» деген. Осман түріктерінің тілі жақсы дамығанымен, араб, парсы, еуропа сөздерімен көп былғанған. Ал, Шыңғысхан заманындағы тұнық, таза атабабаларымыз тіліне ең жақыны – қазақтыкі. Өркениетке ілесетін болсақ, болашақта бізджақындастыратын қазақ тілі болуы мүмкін деп жазады. Осыдан 130 жыл бұрын. Тағы да осы «Тәржіман» газетінде МәшһүрЖүсіп Көпейұлы «біз араб, парсыдан енген сөздерді сол қалпында қолданысқа енгізсек, ана тілімізді бұзады» деп ескертеді. Мінекей, Ахаңдардан кейін ұлтымызды сол мұратқа жеткізген жалғыз тұлға – Ісләм Жарылғапов».

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Ерден Қажыбек ұйымдастырушыларға Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев пен Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының құттықтау хаттарын табыстады.

«Елбасы бастаған «Рухани жаңғыру» атты мемлекеттік бағдарламаның негізгі мақсаты – Ісләм Жарылғапов сынды тұлғаның ісін ұлықтау. Тілдік реформа. Бәрі тілден басталады. Негізгі мағынасы сананы жаңғырту. Ісләм ағамыз сонау қиын кездерде осы тіл үшін Жеке батыр сияқты үлкен бір империямен жалғыз соғысты. Елуінші жылдардан бастап жұмыстан шығара берді, шеттете берді бұл кісіні. 1940 жылы әліпбиіміз латыннан кирилге ауыстырылды. Сонда 1957 жылы ғана қазақ тілінің емлесі шықты. Бірде-бір тілші үн қатпаған ол кезде. Жалғыз Ісләм Жарылғапов қана пікірін ашық жариялады. «Бізде қазір ғылыми орфография жоқ. Бар деп жүргеніміз – еплептика ғана. Бір тілдің ішіне сыймайтын, қарама-қарсы ережелерді зорлық-зомбылықпен қосақтап қойған бұл еплептикалық орфографиясымағымыз қазақ тілінің ішкі заңдарын быт-шыт қылды. Үндестік заңын жойды. Сөздердің бірігу, кірігу заңдарын жойды. Ескі сөзден жаңа сөз жасауға тыйым салды» деп ашық айтты. Осылай ойын ашық айтқаны үшін өмір бойы шеттетілумен өтті…

Қазір асхана, жиһаз дейміз. Бұдан да басқа көптеген сөздер енгізді қолданысқа. Бұл – өлшеп болмайтын қыруар еңбек. Мәселен, «жеңіл буыңызбен» деген сөзде не мағына бар? Ол кісі «жаныңыз жадырасын» деп аударды» деді Ерден аға.

Келелі жиынды жүргізіп отырған облыс әкімі Ерлан Қошанов Ерден Қажыбек мырзаға «Ісләм ағаның тікелей ізбасарлары бар ма? Мәселен, мен қазір балкон сөзінің баламасы ретінде «қылтима» сынды аудармаларды естіп қалып жүрмін?» деген сұрақ қойды.

Бұл сұраққа Ерден аға «балкон дегенді біз сол қалпында қолданып жүрміз ғой. Мысалы, Ісләм аға бұл сөзді «кебежай» деп аударған. Қандай тамаша! Ашығын айтайын, қазір өкінішке қарай, ісләмтанушы, оның жолын жалғастырушы ғалымдар жоқ. Тіпті, Ісләм ағаның ұстазы ахметтанушы ғалымдар бар деп айту қиын. Ахаңды зерттеп жүрген ғалымдар көп. Бірақ, ахметтанушы деп ауыз толтырып айта алмаймыз. Кезінде Ахаңның мектебі болды. Нәзір Төреқұл, Елдес Омар, Шонановтар, тағы басқа. Нақты ісләмтанушы кім дегенде, тілімізді тістеп қаламыз. Біздің қазіргі тіліміздің грамматикасы – орыс тілінің грамматикасының көшірмесі. Ал, Ахмет аталарымыз жасап берген төл грамматикамызға оралуды енді қолға алып отырмыз. Латын графикасына көшу барысында» деген жауап қайырды. Сөз соңында Ерден Қажыбек Астана, Алматы, Қарағанды қалаларынан Ісләм Жарылғапов есіміне бір-бір көше, мектептер берілсін деген қарар қабылдану керектігін кесіп айтты. Сондай-ақ, бүгінге дейін үйінде, ұрпақтарының қолында жатқан қолжазба еңбектерін (бес мың сөз) кітап қылып шығару мәселесі көтерілді. Егер ұрпақтары бейілді болса, халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі баспадан шығарып беретінін жасырмады.

Бұдан кейін Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, Ұлттық Ғылым академиясының академигі Өмірзақ Айтбайұлы баяндама жасады. Анкарадан келген Қажы Байрам университетінің профессоры, Түркітану орталығының директоры Хулия Ченгел «Ататүріктің тіл реформасы және Ісләм Жарылғапов» тақырыбында, Әзірбайжан мемлекеттік педагогикалық университетінің профессоры Булудхан Халилов «Әзірбайжан терминологиясы», Қырғызстаннан келген профессор Қыдыралы Қоңқобай «Түркі тілдерінің терминологиясы» тақырыбында баяндама жасады.

Жәнібек ӘЛИМАН,
«Орталық Қазақстан»