Ағылшын тіліне аударылып жатқан әдеби шығармалар

Соңғы жылдары бірталай қазақ жазушыларының еңбектері ағылшын тілінде жарық көрді. 2017 жылы британ аудармашылары Саймон Холлингсворт пен Саймон Гейган қазақ РEN клубының өтінішімен үш қазақ классигін – Мұхтар Әуезов, Герольд Бельгер және Оралхан Бөкеевтің шығармаларын аударса, америкалық аудармашы Шелли Фэйрвезер-Вега Қазақстанның қазіргі заман қаламгерлерін оқырмандарға онлайн әдеби журналы арқылы таныстырып, тағы бір жобаны іске асырды. Қазақ аудармашысы Зәуре Батаева британ және америкалық әріптестерінен «Мәдениет порталы» үшін арнайы сұхбат алған еді. Назарларыңызға осы сұхбатты ұсынамыз.

Саймон Холлингсворт, Саймон Гейган және Шелли Фэйрвезер-Вега, Сіздер көптеген жылдар бойы аудармашы болып жұмыс істедіңіздер. Аударма саласына, әсіресе әдеби аударма саласына қалай келдіңіздер? Осы жайлы бірер сөз айта кетсеңіздер... 

Саймон Холлингсворт: Әуелде орыс тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша оқуымды тәмәмдаған соң, әдеби аудармашы болғаны былай тұрсын, қарапайым аудармашы болу жайлы еш жоспарым болған емес-тін. Алайда, Ресейде он бір жыл өмір сүргеннен кейін, менің ауызекі сөйлеу қабілетім жақсарып, жазбаша сөзді де жақсырақ түсінетін дәрежеге жеттім. Қалай айтқанда да, менің әдеби аудармашы болуыма кәсіби қызығушылықтан гөрі кездейсоқтық әсер етті деп айтуға болады. Мен Виктор Пелевиннің «Ампир В» романын 2006 жылы беймәлім тапсырыс берушіге аударып беріп, әдеби аудармашылықтың тұсаукесер рәсімінен өттім. Ол жобаның айтарлықтай сынақ болып шыққанына қарамастан, мен ол жұмыстан үлкен ләззат алдым, және де, содан бері әрқайсысы өзінше қиындық тудыратын басқа да күрделі жобаларды аударып жүрмін.

Саймон Гейган: Менің орыс тіліне бетбұрысымның себебі шын мәнісінде өте қарапайым: он үш жасымда жыл басында мектепке кеш келгендіктен, испан тіліне жазылып үлгермедім, сондықтан орыс тіліне жазылуға тура келді. Орыс тілі ұстазым түрі Чеховқа ұқсас, орыс тілінде тамаша және Оксфорд акцентімен сөйлейтін адам еді. Университеттің үшінші курсында, 1989 жылы, мен Воронеж Университетіне бір жылға оқуға келдім. Сол кезде әлемдегі ең маңызды өзгерістер осы елде орын алып жатты және бұл жағдайлар менің жүрегімде бұрынғы Кеңес Одағы мен оның адамдарына деген шынайы сүйіспеншілік тудырды, содан да болар, мен осы елді зерттеуді мамандық ретінде таңдауға бел будым. Міне, осылай, көптеген "достық көпірлерін" салу қажеттігі туындаған кезде біз дер кезінде өз орнымыздан табылдық. 1991 жылы университеттен кейін мен Петербургке жұмысқа бардым – ол кезде орыс тілінде сөйлейтін батыстықтардың саны өте аз, ал шытырман оқиғалар мен мүмкіндіктердің өте көп кезі болатын. Менің елге деген қызығушылығым барған сайын арта түсті. Мен тіпті бірнеше этнографиялық экспедицияларға да қатыстым. Менің пайымдауымша, ақыр аяғында менің әдеби аудармаға келуіме осы себепші болды-ау деп ойлаймын. Халықты, елді, олардың мәдениетін түсіну үшін олардың ұлы әдебиетін аударудан артық қандай жол бар. 

Шелли Фэйрвезер-Вега: Мен бакалавриатты халықаралық саясат мамандығы бойынша ақтадым, ал аспирантурада Ресей, Шығыс Европа және Орталық Азия елдерін зерттеуге ден қойдым. Бірақ, дипломымды алғанда мен саясатшы да, дипломат та болғым келмейтінін түсіндім. Алғашында мен аздап аудармалар жасап жүрдім, ал кейін балаларым мектепке барған кезде, мен толығымен аударма саласына көштім. Аудармалардың барлық түрін жақсы көремін, себебі, бір тілдің мағынасын екінші тілде айнытпай жеткізе білу – қашан да күрделі мәселе шешумен парапар, әр сәттілік үнемі толық жеңіске жеткендей әсер береді. Бірақ, маған аудармаларға қарағанда әдеби аударма қызығырақ. Шығармашылық жұмысты аударған кезде, мен оны мұқият оқығаннан бір ләззат алсам, өз қолыммен қайта туынды жасау жұмысынан қосымша ләззат аламын. Көркем әдебиетпен немесе ғылыми әдебиетпен жұмыс жасағанда, шығармаға терең бойлап, асықпай оқу мүмкіндігінен, әрі, бірегей төлтума шығармаларды ана тілімде қайта жаратып шығару процесінен керемет ләззат аламын; және де, басқа адамдар бұндай дүниелерді аудармашының көмегінсіз ешқашан да оқи алмас еді деп ойлаймын. Сондықтан, мен аудармашы бола тұра, сондай-ақ, мәдениет дипломатының да жұмысын атқарып отырамын деуге болады. 

Саймон Холлингсворт, сіз жақында екі танымал қазақ жазушысын аудардыңыз: Герольд Бельгер және Оралхан Бөкеев. Бельгерден бастайық. Бельгердің бірнеше туындысын, оның ішінде кейбір қысқа әңгімелері мен эсселерін мұқият оқыдыңыз. Оқырман ретінде Бельгер жайлы жалпы пікіріңіз қандай?

Саймон Холлингсворт: Герольд Бельгерді аудару жаныңа рахат береді деген ойға келдім. Оның сипаттаған заттарын оқырманның көз алдына оңай елестете алатындай етіп бейнелейтін сирек кездесетін дарыны бар. Оның тегінің қазақ еместігін ескерсек, бұның бәрі айтарлықтай керемет екенін білесіз. Мен Қазақстанға барып, Бельгерді жақсы білетін адамдармен сөйлестім, және менің ойымша, оның тек қазақтарға ғана тән нәрселерді дәл осылай жеткізе білу қасиеті оның қазақтар арасында тек сыйлы етіп қана қоймай, сонымен қатар, оны «өзіміздікі» деп қабылдауына да әсер еткен. Бельгердің әңгімелері қарапайым және бәрімізге тән сезімдер мен эмоцияларды тудырады. Жалпы әлемде Қазақстан жайлы ақпарат өте аз, өкінішке орай, сондықтан меніңше, Бельгердің әңгімелері әлемдік оқырманды қазақтың ұлттық ерекшеліктері және бауырмалдық қасиетімен таныстыру үшін таптырмас құрал болып табылады. 

Бельгер орыс тілінде жазғанымен, кейде қазақ тіліндегі сөздерді қолданған. Аудармаларыңызда қос тілділік мәселесін қалай шештіңіз?

Саймон Холлингсворт: Жақсы сұрақ. Кез-келген аудармашының міндеті түпнұсқа мәтіннің мазмұнын, стилі мен ерекшелігін түсініксіз терминдермен тұмшаламай, бұрмалаусыз, дәл жеткізу болып табылады. Көптеген қазақ тіліндегі сөздерді сол қалпында сақтадым, өйткені олардың көбіне тікелей балама сөз жоқ (әсіресе ағылшын тілінде). Мысалы, "ауыл" сөзін алайық. Белгілі бір контексте бұл сөзді village деп аударуға болар еді, бірақ қазақ тілінде бұл сөз әлдеқайда тереңірек мағынада қолданылады. "Ауыл" эссесінің жинақтың ең басында орналасуы кездейсоқтық емес қой, және де тақырыпты таңдаған кезде басқа сөзді қолдану қателік болар еді. Ал басқа сөздердің мағынасын мәтіннің желісіне кедергі келтірмейтіндей етіп, қарапайым аударма арқылы жеткізуге болады. 

Жақында сіз Оралхан Бөкеевтің де бірнеше әңгімесін аудардыңыз. Оқырман ретінде, Бөкеевтің әңгімелері туралы жалпы пікіріңіз қандай? Сізге аса ұнаған қай әңгіме және неге?

Саймон Холлингсворт: Бөкеев – бейнелеу өнерінің қас шебері және де оның табиғат, адам, ауа-райы және тауқыметтерді суреттеу формалары аса бедерлі болып келеді. Әсіресе қысқа әңгімелеріндегі жазу стилі оқуға жеңіл әрі қызықты. Оның шығармаларынан біреуін таңдау өте қиын, себебі олар өте әртүрлі, бірақ мен "Шайтан көпірдің" шытырманды тартымдылығын , ал "Айпара ананың ертегісінің" көркем құрылымын атап өтер едім.

Бөкеев өз әңгімелерін қазақ тілінде жазған, бірақ сіз ағылшын тіліндегі аудармаларды негізінен Бөкеевтің орыс тіліндегі аудармаларына сүйеніп жасадыңыз. Түпнұсқадан емес, орыс тілінен аударғанда сөздің мәнін дәл жеткізу мүмкін бе?

Саймон Холлингсворт: Аудармадан аудару әрдайым жоғары нәтижеге кепілдік бере алмайды және аудармашы өз жұмысына көңілі толса да, тек түпнұсқаны оқудан ғана толық көрініс алуға болады. Бұл мағынада менің аудармам, әрине, Бөкеевтің туындысы емес, басқа аудармашының аудармасын тәржімелеу болып табылады. Мен жақында Алматыда Әбдіжәміл Нұрпейісовпен кездесу құрметіне ие болдым. Аудармашы болып жұмыс істейтінімді біле салысымен, жазушы аударма саласында түпнұсқаны бұрмалау жиі орын алатыны жайлы пікірін білдірді. Және ол сөзді жоққа да шығара алмайсың. Яғни, қазақ әдебиеті – ағылшын тілді әлемде әлі белгісіз екендігін ескерсек, оның өзіне лайықты кең оқырманына жол ашуы өте маңызды іс болып табылады. Менің орыс тілінен қаншалықты түпнұсқаға жуық аударғаныма аса сенімді болмасам да, түпкілікті нәтиже – Бөкеев пен Бельгер сияқты классиктерді халықаралық сахнаға шығаруда аса маңызды қадам жасағаныма сенімдімін.

Саймон Гейган, сіз жақында Мұхтар Әуезовтің ең танымал әңгімелерін аудардыңыз. Оқырман ретінде Әуезовтің жазушылығы жайлы жалпы пікіріңіз қандай? Сізге аса ұнаған қай әңгіме және неге?

Саймон Гейган: Әуезовтің дауысы мен аударған барлық туындыларда айқын және мығым деуге болады. Барлық ұлы жазушылар сияқты, ол да өз шығармаларында адам баласына тән ұлы қайшылықтарды шеберлікпен бейнелеген: энтропия және энергия, жаңашылдық және дәстүр, бай және кедей, табиғат және ұрпақ сабақтастығы, ерлер мен әйелдер, жеңімпаз бен жеңілгендер. 1920 жылдары жазылған бұл әңгімелерде суреттелген оқиғалар бүкіл Орта Азия аумағы мен Қазақ даласының қатаң орта ғасырлық заманнан және әділетсіз патша билеген империалистік кезеңнен прогрессивті әрі эгалитарлы жарқын болашақ мүмкіндігіне өту кезеңінде, яғни, революция алдында орын алған. 

Әуезовтің жазушылық шеберлігі соншалық, әңгімелерді аудару барысында мен үнемі шексіз рахатқа бөленіп отырдым десем артық емес. Ол әңгімелердің біреуін ғана атап өту қажет болса, мен "Көксеректі" атар едім. Бұл жерде Джек Лондонның "Ақ Азуымен" ұқсастық, әрине, бар, бірақ Әуезовте Джек Лондонға тән сентименталды антропоморфизм жоқ; оның жануарлар табиғатын ымырасыз түсінуі оның әлдеқайда жоғарылығының белгісі. Бұл, бәлкім, мен оқыған жануарлар жанрындағы әңгімелердің ең үздігі болуы мүмкін. 

Дегенмен, менің ең сүйіп оқыған шығармам – "Қаралы Сұлу" шығар. Бұл – әйел затының ынтызарлық сезімін керемет суреттеген заманауи шығарма, бірақ, Д.Х. Лоуренс шығармаларына қарағанда әлдеқайда шынайырақ. Әуезовтің бұл әңгімесін Алексей Пантиелев (Әуезовтің шығармаларын аударған) Ги де Мопассан прозасымен орынды салыстырған. 

Әуезов өзінің әңгімелерін қазақ тілінде жазса да, сіз де әріптесіңіз сияқты, ағылшын тіліне орыс тілі негізінде аудардыңыз. Орыс тілінен аударғанда сөздің мәнін дәл жеткізу мүмкін бе?

Саймон Гейган: Менің бағыма қарай осы жинақтағы әңгімелерді орыс тіліне Әуезовтің жақын досы және әріптесі Алексей Пантиелев автордың өз қадағалауымен және батасын алып аударған-ды. Сондықтан бұл аударма мейлінше «авторлық» аудармаға жақын, және де Әуезовтің өзі де орыс тілінен қазақ тіліне көптеген шығармалар аударған тамаша аудармашы екенін ұмытпағанымыз жөн болар. 

«Түпнұсқаға сәйкестік» мәселесі өте қызық мәселе және де кез-келген аудармашы жұмысының іргетасы десек те болады. Осы мақсатқа жету үшін, аудармашы глоссари, дереккөздер және түпнұсқа тіл ана тілі болып табылатын көмекшілердің көмегіне жүгінеді. Кесіп айтпаймын, бірақ түпнұсқаға 100% сәйкес аударма деген нәрсе болмайды дегім келеді. Аударма тек жуықтап алынған тәржіме болуы мүмкін. Бір тілді екінші тілге бұлжытпай аудару өте маңызды, бірақ ол аудармашы жұмысының тек бір қыры ғана. Аудармашының ең маңызды міндеті –  автордың «дауысын» тәржімелеу және оны жеткізе білу. Меніңше, аудармашылық жеке тілдің немесе ұлттың аясынан тыс кең процесс. Ұлы өнер мен әдебиет ұлттық немесе лингвистикалық шектеулерге бағынбайды. Ұлы суретшілер немесе жазушылар «муза», «ұжымдық бейсаналық» немесе «Жаратқан» (сіздің түсінігіңізге байланысты) сияқты дүниелерден шабыт алады және де олардың шығармалары адамзатқа ортақ болып саналады. 

Сондай-ақ, менің өз басым "дәнекер тілден" аударылған аудармаларға қатысты сынды әділетсіз деп санаймын. Ондай құбылыстар аударма әлемінен тыс адамдар ойлағаннан көрі әлдеқайда көп кездеседі. Ал ақиқатында, әлемдегі әдеби аудармалардың көбі "дәнекер тілден" аударылады, себебі жапон тілінен венгр тіліне немесе қазақ тілінен швед тіліне аударатын адамдар саны жеткіліксіз, ал нәтижелері көптеген жағдайларда біз ойлағаннан асып түсіп жатады. 

Шелли Фэйрвезер-Вега, Сіз жақында Қазақстан мен Өзбекстанның танымал заманауи жазушылары, оның ішінде Зира Наурзбаева, Лилия Калаус, Айгүл Кемелбаева және Хамид Исмаиловтың туындыларын аудардыңыз. Бұл жазушылардың туындыларынан алған сіздің жалпы әсеріңіз қандай?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Соңғы бірнеше жылда тек қана Орталық Азия әдебиетіне үңілу мүмкіндігіне ие болдым. Қазақстан, Өзбекстан және бүкіл осы аймақ жайлы ақпарат ағылшын тілінде сөйлейтін әлемде аз тараған. Менің елімдегі көптеген адамдардың санасында ежелгі өркениеттер туралы түсінік шектеулі. Шыңғыс хан, кеңестік ядролық сынақтар туралы бұлыңғыр түсініктері болуы мүмкін, бірақ одан басқа ештеңе жоқ деуге болады. Сондықтан, бір жағынан, біздің осы аймақтан аударған кез келген жобамыз сәттілік болып табылады және ол біздің аймақ туралы ақпараттық білімімізге үлкен үлес қосады.

Дегенмен, мен туындыларын аударған жазушылардың шығармалары тек ақпараттың білімнен басқа да құндылықтарға тұнып тұр. Хамид Исмаилов шын мәнінде тамаша хикаяшы, оның прозасы жазушының бүкіл әлемді аралаған тәжірибесі мен оның көптеген тілдерде оқу және жазу тәжірибесіне сүйенеді. Мені әрдайым оның туындыларындағы тақырыптар мен сезімдердің күрделілігі таң қалдырады. Зира Наурзбаеваның әңгімелері ғажап та әсерлі: оның оқиғалары  оқырман жүрегінде өте күшті сезім тудырғанымен, прозасы шынайы сезім мен арзан сентименталдық арасындағы шекті ешқашан бұзбайды. Өз басым осы қаңтарда "Words Without Borders" журналынан ағылшын тілінде жарық көрген Айгүл Кемелбаева мен Зәуре Батаеваның әңгімелеріне ұқсас дүниелерді ешқашан оқыған емеспін. Олардың әлемде әлі ешкім айта қоймаған хикаялары бар. Мен осы жазушылардың барлығын әлі де аудара түсуден және олардың жұмысын бүкіл әлемге таныстырудан шаршамаспын. 

Хамид Исмаилов екі тілде жазады және де сіз оны екі тілден де аудардыңыз. Исмаилов жазушы ретінде өзбек және орыс тілінде өзгеше ме? Тіл жазушының өзіндігі мен стиліне әсер ете ме?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Бұл сұрақты Исмаиловтың өзіне қойғанда тамаша болар еді. Мен ол кісіден сұрағанда, Исмаилов «тілді атамағанда, екі шығармада екі түрлімін» деп жауап берді. Бірақ, өзбек тіліндегі еңбектері өте маңызды, ал орыс тіліндегі жазушылығы керемет болғанымен, өзбек тіліндегі романдарында ерекше бір өзгешелік бар екені рас.

Оқырман ретінде өзбек және қазақ әдебиеті арасындағы айырмашылықтар туралы ойларыңыз бар ма?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Білікті маман ретінде пікір білдіретіндей, мен бұл аталған әдебиет өкілдерін жеткілікті түрде оқымадым, сондықтан бұл жайыл пікір айту қиын. Бірақ, бұл екі елде де шығармашылық және баспа ісі бойынша ұқсас проблемалар бар. Кеңестік цензура және саяси қуғын-сүргіннің кесірінен, әрине, көптеген жақсы жазушылар өз жұмысын жариялай алмады. Ұзақ жылдар бойы идеялар мен стильдердің белгілі бір рұқсат етілген түрлеріне ғана қатысты үстемдік құрған саяси мәдениет, ақыр аяғы, сол іспеттес прозаның тым көбеюіне әкелді, бұл, өз кезегінде, тақырып пен көркемдік тұрғысынан бірсарынды әдебиеттің қалыптасуына себеп болды. Бұл проблемалардың кейбірі, әртүрлі мөлшерде, екі елде де әлі орын алып отыр. Ал қазіргі кезеңде, өз шығармаларын жарыққа шығару үшін ақшаның жетіспеушілігі қиындық тудырады, сондықтан болар, көбінесе өз ісіне шынайы берілген жазушылар не Қазақстан я Өзбекстанда тұрмайтын қаламгерлер ғана табысқа жете алатын мүмкіндікке ие болып отыр.

Саймон Холлингсворт, Саймон Гейган, және Шелли Фэйрвезер-Вега, қазақ жазушыларының сіздер аударған ағылшын тіліндегі аудармалары қазіргі уақытта Интернетте, ағылшын тіліндегі оқырмандардың оқып және сатып алуы үшін кеңінен қол жетімді болып отыр, солай ма? Сіздер қазақ тілінде жазатын жазушылар ағылшын тілінде сөйлейтін оқырмандарға қызықты болады деп ойлайсыздар ма?

Саймон Холлингсворт: Ағылшын тілді оқырман – әдетте білім құмар әрі зерек келеді. Бұрын белгісіз жерлердің аңыздары мен ертегілері, белгісіз әдет-ғұрыптар мен экзотикалық тағамдар әуесқой сананы қашанда өзіне тартып тұрады және бұл жазушылардың шығармаларының ол оқырмандардың жүрегінен міндетті түрде орын алатынына еш күмәнім жоқ. Бірақ, осы себепті ғана емес, сонымен қатар, сыртқы әлем осы ұлы да, ғажап, әдемі ел жайлы өте аз білгендіктен, мен аударған жазушылардың шығармалары осы елді әлеммен таныстыруда өте маңызды рөл атқаратынына сенімдімін.

Саймон Гейган: Әуезовтің әңгімелері арқылы ағылшын тілді оқырмандар осы бір назардан тыс қалған алып аймақтың мәдениеті мен ландшафты, тарихы жайлы аса қызықты да терең түсінік алары анық. Ең бастысы, бұл жазушылар өздерінің әдеби ерекшеліктерінің арқасында заманауи және өткен заманның ең белгілі Батыс Еуропалық жазушыларының қатарынан орын ала алады деп ойлаймын.

Шелли Фэйрвезер-Вега: Оған менің де үмітім зор! Мысалы, әңгімелер маған өте ұнады. Американың кітап нарығындағы бір тамаша нәрсе – әлемдегі барлық нәрселерге қызығушылық танытып отыратын оқырман бар. Әр кітаптың өз оқырманы бар. Ең бастысы, осы оқырманға шыға алатын баспагерді таба білу өте маңызды болып отыр.

Сұхбатты ағылшын тілінен аударған Сәуле Батаева