Дидахмет Әшімханұлы. Әңгіме жайлы қысқаша әңгіме

Әңгіме, әдебиетте - оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры.

Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәптіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ. Мүсіреповтің әңгімелері — қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар. Қазіргі әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты сюжетке айналған. Сөйтіп, ауыз әдебиетіндегі дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай әңгімелерді халықаралық фольклортануда меморат деп атайды.

Бүгінгі проза

«Бұл әңгімеде көзбен көргендей шынайы өмір, бояуы қанық, бедері анық сурет бар. Өзің куәсі болғандай нанымды оқиға. Мөлдіреген нәзік сезіммен жеткізген. Қысқасы, көркем прозаға алдымен не керек болса, мұнда сол бар. Демек «Меруерт» – әңгіме атын ақтап тұрған дүние. Ал тілдегі аз-маз кібіртік, диалогтағы сәл-пәл жасандылық, кейіпкер тағдырының қысқа қайырылуы – жас қаламға кешірімді.

Мирас алдыңғы буын аталары – Бейімбет, Сайындардан қалған әңгіме жанрының әдемі дәстүрін мирас етер деген үміттемін».

Дидахмет Әшімханұлы.

МЕРУЕРТ

Ұйқыдан оянсам, жанымда әжем жоқ екен.

Таң алакеуімнен тұрып, үйдегі ала сиырды сауып болған соң табынға қосуға айдап әкететін үлкен шешеммен бірге оянбақ болып, білезігінен мықтап ұстап жатамын. Әр түн сайын ұйықтар алдында:

– Таңертең тастап кетпе, малды жайылымға жіберуге мен де бірге шығамын!,– деп ескертіп қоямын.

Бірақ оятпай, ылғи өзі кетеді. Тұрғызып бірге ала кетпегені үшін қыңқылдап, талай ренжідім.

– Қой, онысы несі! Таң атпай әбігерленіп не көрінді?! Бала деген ұйқысы қанғанша жатпаушы ма еді?!– деп тыйып тастайды.

Атып тұрып, іштей кезекті мәрте нали отыра, апыл-ғұпыл шалбарым мен жейдемді кидім. Одан аяғыма албарда жатқан шарбақ шәркейімді іле салып, екі көзімді алақаныммен кезек уқалаған күйі далаға шықсам, ауладан тағы да ешкім көрінбеді. Анадайда мені байқай қалып, құйрығын бұлғаңдатып, кішкентай иесіне еркелегісі келген итім ғана тұр. Тайыншадай овчарка. Қос табанымен жер тырналап, бұғауын үзердей боп маған қарай құлшына ұмтылады. Бір орында шыр айнала қыңсылап, қасына барып басынан сипағаныңша тыншымақ емес. Былайша, қаппайтындай көрінгенімен, күшік кезінен-ақ шынжырдан босап көрмеген хайуан жанына әжем мен осы үйдегі өзімнен едәуір ересек немере ағамды және мені ғана жолатады. Жетіп барып, тікірейген екі құлақтан шап бергенімде, ол да жұлқына ырғып, бетімнен бір-екі жалап үлгерді.

Қора жақ та тым-тырыс. Әжем мал қосуға кетіп қалған болды. Көйлегімнің түймелерін олпы-солпы тағып, дуал сыртына шықтым. Күн – желкем. Бұл жақта маусым туса да, теріскей тұстан жиі-жиі үйіріп соғып, суық жел ұйытқып қоятын дағдысы бар.

Көршіміздің үйінің алдында бір сары «Жигули» тұр екен. Кеше Ғайша апаның үйіне қаладан немересі келеді деп еді. Теміржол стансасынан соны алып келген көлік шығар …Ә, Меруерт қой. Тура мен секілді Алматыда туған. Дәл мендей біреудің тұңғыш перзенті. Нақ мен сияқты әке-шешесімен сонда тұрады. Жаз шығысымен Қарағандының түбіндегі ата-әжесіне келіп аунап-қунап, каникулын өткізіп қайтады. (Менің жалғыз айырмашылығым – мектеп жасына жетпегендіктен көптен бері әжемнің қолындамын).

Жүрегім аттай тулап, қатты алабұрттым. Сағындырған Меруертті тезірек көруге асыққан болуым керек. Кездескенде қандай күйге түсетінімді елестете алмай абдыраған болуым керек.

Зып беріп аулаға қайта еніп кеттім. Зыр жүгіріп жүріп, есік алдындағы қол жуғыштан беті-қолымды шайып, ілулі тұрған орамалды жұла-мұла сүртіндім. Одан төргі бөлмеге кіріп, үстімдегі күнделікті ойынға киіп жүрген сарала жейдемді сонадай жерге лақтыра салдым да, шифоньер ішінен үтіктеліп, қаттаулы тұрған футболкалардың бірін алдым. Сосын далаға қайта шыққанмын. Дәл сол сәт көрші үйде мені ешкімнің күтіп отырмағаны есіме түсті. Бірақ Ғайша апаның шалы: «Ертеңдері қаладан Меруерт келгенде іші пыспасын, көбінесе саған ғана бауыр басып қалып еді, ылғи бірге ойнаңдар! Көзімнің ағы мен қарасындай жалғыз немерем ғой, жақсы бой жазып, армансыз тынығып қайтқанын қалаймын ғой», – деп еді. Соны ойлап, таң атпай барғаным ұят та ма деп, әрі-сәрі күйде тұрғанымда әжем де жеткен. Мені көріп шошып та қалды.

– Ойбай-ау, тұрып алғансың ба, балам?! Сен тұрғанша келем ғой деп едім, оянып алыпсың ғой, құлыным-оу!– деп айналып-толғанып жатыр.

Мен бұртия қалдым. Өткен жолы оятпағаны үшін «лаң» шығарып, дәл қазіргідей таза киініп, үйден біршама жердегі автостанцияға қашып кеткенмін. Алматының автобусына мініп, әке-шешеме кетемін деп қорқытқанмын. (Бір жағынан, оларды да сағынғаным рас еді). Тағы да қыңыр мінезіне басып қиғылық салғалы тұр ма деп ойлап қалған әжемде ес жоқ. Біраз кергіген болдым.

– Жарайды, ашуланба. Балам-ау, сенің ұйқыңды ойлаймын ғой мен. Әйтпесе, оята салу қиын дейсің бе?!.

Анамның айтатыны дұрыс екенін де білем. Алты жасқа да толмаған баланың бостан-бос құлқын сәріден тұрып алмай күн көтерілгенше кішкене жата тұрғаны да жөн ғой. Және сиырды өріске шығаруға аса құмартқан да емеспін. Тек шешем қысқа уақыт жанымнан кетіп қалған мезгілде үлкен үйде жалғыз қалудан қорқатын да сияқтымын. Бұл кезде осы шаңырақта бірге өсіп келе жатқан әлгі ағам да болмайды үйде. Жазғы демалыстары басталған бойда көрші ауылда тұратын ата-анасына аттанады.

Біраздан соң «ашуым» басылған мен жаңа пісірген сүттің қаймағын нанға жағып жеп, әжемнің жанында шай ішіп отырамын.

Меруерттің келгенін айтқан. Көліктен түсіп жатқанын көріп, бетінен сүйіпті. Оны әжем де сонша жақсы көреді.

– Айналып кетейін, аман жүрсе көркіне ақылы сай керемет ару қыз болады күні ертең-ақ. Тіл-аузым – тасқа!– деп тамсанады.

Расында да, нәркес көздері мөлдіреген әдемі қыз. Әдеттегі қала балаларындай бірбеткей емес, инабаттылығы басым. Өте сезімтал. Сәл нәрсеге ыңғайсызданса-ақ ұзын кірпіктері төгіле именіп, аққұба жүзі лезде алаулай қалады. Және аса жасқаншақтардың қатарына да жатқыза алмайсың. Қарсы алдындағы адамның жүзіне тура қарай отырып, айтар сөзін анық, дәл айтатын мінезі де бар. Мысық немесе күшік көрсе есі шыға мейірленіп, үйіріле қалатын әдеті де қызық. Аппақ сүйріктей саусақтарымен аялай ұстап, еңкейіп отыра қалған сәтінде мойылдай қалың қара шашы төгіліп, тіптен сұлуланып кеткендей көрінеді. Әнтек күлімсірегенінде екі бетінде пайда бола қалатын шұңқыры да әсем. Киген киімі де әрдайым тал бойына қона кетіп, ерекше жарасып тұрады.

Менен екі жастай үлкен екен. Былтыр бірінші сыныпты аяқтап келген кезінде жаздай ата-әжесінің қолында болып қайтқан. Тез табысқанбыз. Үш ай бойы жұбымыз жазылған жоқ. Әсіресе, өзге көршілердің балаларына тосырқай қарап, бірден маған үйірсектегенін көрген Ғайша апа қатты таңырқады.

– Алла-ай, «Балықтың тілін бақа түсінеді» – деген осы екен-ау! Бір қаланың баласы екенін қайдан сезе қояды?! Шүйіркелесе қалуларын қарашы, шіркіндердің! – деп таңдай қағады.

Сол – Меруерт. Бұл жолы да ала жаздай бірге ойнайтын шығармыз. Тура былтырғыдай қырға шығып, гүл тереміз. Үйдегілер рұқсат етсе, елдімекеннен сәл шалғайырақта тұрған тау-тас арасын да кезіп қайту да ойда жоқ емес. Кеніш іргесіндегі үлкен тоған шетінде балық аулап отыратын ересек балалардың қимылдарын қызықтаймыз. Олардың қайсыбірі жағада от жағып, ұстаған балығын түтінді будақтатып қолма-қол пісіріп те жатады. Соның бәрін Меруерт екеуміз қол ұстаса жүріп ұзақ тамашалаймыз. Ал көңілі түскен кейбір үлкендер шақырып алып, қайықтарына мінгізуі мүмкін. Ақырын ғана жүзіп отырып, тұп-тұнық айдын түбіндегі тірлікті бақылаудың да рахаты аз болмайды…

Недәуірден соң әжеме айтып барсам, Меруерт есік алдында апасы мен атасының ортасында күншуақтап, әңгімелесіп отыр екен. Мені көргенде қатты қуанған сияқты. Әйтсе де бекзаттық қасиетімен шаттанғанын аса байқатқысы келмейтіндей. Бәрібір биік орындықтың ернеуінен қос қолдай ұстаған күйі аппақ маңдайы жарқырап, әсем жымиып, көзінің үстінен нұрлана қарайды. Мен де қуандым, әрине. Бірақ бірталай тосырқап та қалған сияқтымын. Ә дегенде аздап тосылыңқырап, кібіртіктей бердім.

– Кел, кел! Келе ғой, жарығым!– деп жатыр Ғайша апа.

– Иә, иә, төрлет, батыр! Міне, менің Меруерт ботам да келді! Қысылма. Апасы қазір шай береді екеуіңе, – дейді елпелектеген отағасы да.

«Рақмет, шай ішпеймін», – дегеніме де қарамастан Ғайша апа қақпайлап, жазғы ас үйдің төріне озғызған. Үсті нешеқилы тәттіге сірескен үстел жасаулы тұр екен.

Меруерт бір-бір шыны-аяқ шайды ішер-ішпестен үлкен үйлеріне бастады. Маған деп арнайы алған ойыншығы мен түрлі-түсті сурет кітапшалары бар көрінеді. Соны беруге асығыпты. Ғайша апа да «Меруерттің қаладан әкелген базарлығы ғой», – деп қояр да қоймай шалбарымның екі қалтасын шоколадқа сықап берді.

Мұнда біраз алданған соң екеуміз біздің үйге жеттік. Менің де Меруертке сыйлағым келген сан алуан ойыншықтарым бар еді. Одан соң қаладан мамам жіберген су жаңа «Әліппе» кітабымды көрсетіп, әзірше мектепке бармасам да, барлық әріптерді жақсы танып қана қоймай, әлдеқашан ежелемей оқитын деңгейге жеткенімді байқатып мақтанайын дегем. Соларды алу үшін жүгіріп төргі бөлмеге кірдім де, дереу қайта оралғанымда… екі көзім тас төбеме шығып, жүрегім аузыма тығылды. Меруерт біздің үйдің қабаған итін басынан сипап тұр!

Аптығып жүріп, о жаққа барма деп ескертуді ұмытып кетіппін.

Қайран қалдырғаны – әшейінде аулаға бөгде біреудің кіргенін көрсе ызалана ырылдап, өршелене үретін адуын ит қаршадай бейтаныс қыздың ырқына көніп, жуаси қалыпты. Бұл не құдірет сонда?! Меруерттің бетпе-бет келген жыртқыштың өзін тырп еткізбейтіндей ерекше сиқыры болғаны ма? Әлде сұлулық пен мейірімнің, кіршіксіз тазалықтың алдында ессіз дүлей күштің де бас игені ме екен?!.

Бәрібір санасыз мақұлық абайсызда қауып алмасын деген қауіппен ақырындап барып, итімді шынжырынан ұстап, екі аралықты кес-кестей бере:

– Мика, сен үйге кіре берші, мен қазір келем,– деп оның да артық қимыл жасап қоюынан сақтанып жүрмін жанұшырып.

Сол күні екі үйдің арасына кезек жүгіріп, қас қарайғанша ойнадық.

Ал ертеңіне Меруерт әкелген бір шамадан кітапша басқа да бүкіл көршілердің біз қатарлы ұл-қызына ермек болған. У-шу боп, кезек-кезек дауыстап оқып, айналаны нағыз бала базарына айналдырғанбыз.

Осындайдан соң-ақ Меруерт келгенше көбінесе бет-бетімізбен жүретін бәріміздің ұйымшыл думанды күндеріміз басталып кеткен еді. Күнде көбінесе, ұлдар жағы қаладан келген сүйкімді қыздың маңайынан шықпаймыз. Гүл терсе де, суға барса да – жанында… Желе жортып, біресе о жағынан, біресе бұ жағынан шығып, ереміз де жүреміз.

Немерелерінің кезекті каникулы Ғайша апа мен сол үйдегі ақсақал үшін де кәдімгі мерекеге айналғандай. Жүздері гүл-гүл жайнап, айрықша мейірленіп, шырайлары кіріп қалды.

Апасы мені кей күндері кешкісін «Меруерт жалғызсырайды, кішкене қасында отыра тұрсын», – деп, жатар мезгілге дейін әжемнен сұрап та әкетеді. Сонда аңғардым, кіп-кішкентай зерек қыз, қайдан оқып, қайдан естіп-біле бергені белгісіз, небір таңғажайып ертегілер айтуға да өте шебер екен. Аң-таң боп тыңдап, әлдебір сиқырлы әлемге еніп кеткеніңді байқамай да қаласың. Әңгімешінің даусы да жан баурайды.

Анадай жерде ертегіні маған қосылып рахаттана тыңдап жататын атасы:

– Балам өзіме тартқан ғой. Мен де жасымда керемет ертегіші едім!, – деп масаттанады…

Немересінің демалысы әсерлі өтуіне тырысқан ол кісі ертеңіне-ақ екеумізді әлдекімнің ат-күймесін сұрап алып, тау ішінде отырған жылқышылар ауылына да апарды. Қойнауында сыр тұнған құз-жартастар арасын да аралатты. Нешеме жұмбақ таңбалар бедерленген жақпар тастарды көре жүріп, осынау мүйістің таса-таса, қуыс-қуысында бітік біткен итмұрын мен қарақатқа да қарық болдық.

Биік шоқылардың басына шығып, со-на-ау көкжиекте ойнаған сағыммен бірге бұлдырап, маңып бара жататын киіктерді көру немесе көкорай шалғында мидай араласып, жайылып жатқан табын мен қой-ешкіні тамашалау да бір ғанибет екен. Әсіресе, мен үшін сусамыры мен итсигегі, сарышатыры мен сұлыбасы сыңсыған осы көрікті алқапта жан-жағына маңғаз қарап, маң-маң басқан біздің үйдің ала сиырын кездестіру керемет көрініс болды! Ал Меруертті тау ішінде қоңырауларын сыңғырлатып күймемен жүрген бізді көріп, «Бұлар неткен адамдар?!» дегендей қайран қалып, аузы аңқиған күйі алақанымен шақырайған күннен көзін көлегейлеп, уақытша қазып алған жеркепесінен белуардан ғана қылтия қараған бақташы баланың кескіні айран-асыр қылған секілді.

– Немене, ана бала осы жерде тұра ма?!– деп таңырқайды.

Осындай қызықтармен жүріп, жаздың өткенін де аңдамаппыз.

Бір күні Меруерттің қалаға қайта аттанатын кезі де жеткен. Ұзамай әке-шешем мектепке береміз деп, мені де Алматыға алып кетті.

Бірақ мен сол жаз Меруертті соңғы сәтке көргенімді білмеген екем…

Бірінші сыныпты бітіргенше, неге екенін қайдам, қысқа маусым ғана қатар жүрген бүлдіршін құрбымды сонша сағынғанымды білсеңіз! Тіпті, сабақ аяқталып, елге оралатын сәт жеткенше дегбірім қалмады.

Әкеммен бірге жүрдек автобуспен ауылға салып ұрып жетіп, үйге кіре сала әжемнен Меруерт келді ме екен деп сұраппын ғой. Маңдайымнан сүйіп, ұзақ аймалап, жүзіме ойлана қараған ұлы анам ауыр күрсінді. Бірақ сұрағымды жауапсыз қалдырған. Сөйтсем, Меруерт әлгі күзде сабағына кіріскеннен кейін арада екі-үш күн өткенде ұшты-күйлі жоғалып кетіпті. Біреу алдап алып кеткен дейді.

Мән-жайды түсінген соң Ғайша апаның үйі жағына жоламауға тырысқанмын. Мұндайда барлық сәтсіздікке өзің кінәлідей сезінеді екенсің.

Әйткенмен, ертеңіне Ғайша апаның шалымен ұшырасып қалдым. Еңселі-ақ кісі еді. Бір жапырақ болып шөгіп, мүлде әбіржіп кетіпті. Мені көрсе де қарамай өтіп кете ме деп ем, жоқ, бұрылып келіп, қолымды алып, кекілімнен сипады. Алайда тіл қатқан жоқ, біраз үнсіз тұрған соң кемсеңдеп, теріс айналып кетті. Ал апай далаға мүлде шықпайтын болыпты. Бүк түсіп жатып қалған көрінеді.

Әжемнің айтуынша, әке-шешесінің Меруертті іздемеген жері қалмаған. Ұрлаған адам жас қызды көптен бақылап, қызығып жүрген секілді. Әлдекімдердің болжауынша, оны асырап алу мақсатында әкеткен. Ғұмыр бойы бір перзентке ғана зар өте дәулетті неме баланы алып, шетел асып кетуі де ғажап емес деп сәуегейлік жасайды әлдекімдер. Бейшара қайтсін, өзі аса жаман да адам емес сияқты дегендер де табылды. Бәрібір оның әрекетін толықтай құптаған да ешкімді байқамадым. Көпшілігі бірауыздан: «Бүкіл бір әулеттің шаттығына… Бүкіл өмірінің мәніне қол сұққан не деген қаныпезер! Не деген қарақшы ит!», – деп қатты күйінді.

Меруерт жоғалғаннан бастап-ақ біздің ата-мекеннен де береке қашқан. Бағалы кен өндіретін шахта-фабрика жабылған соң тұрғындар көршілес қалаларға жаппай көше бастады. Сөйтіп айналасы төрт-бес жылдың ішінде атағы дүрілдеген үлкен кеніштің оннан тоғызы жермен-жексен болды. Қазір әлгі екі араға кезек жүгіріп, біз ойнап жүретін үйлердің іргетасы да жоқ.

Елге үш-төрт жыл аралатып оралған сайын алдымен баяғыда Меруерт екеуміз гүл теретін қырға шығамын. Сенсеңіз, сол алқапта гүл де өспейді бүгінде. Жел азынап, құлазиды да жатады.

Үлкен шешем де о дүниеде. Әжем кеткелі ауылға тым сирек соғатын болғамын. Ал мүлдем дерлік хабарсыз кеткен баланы ол жақтағы ағайын-туыс та қашанғы жақын тартсын.

Сәтсіздік атаулыны жек көрем. Тіпті, жейдемнің түймесі түсіп қалса да, біразға дейін мазам кетіп, тұнжырап жүретін мінезім бар. Ұсақтықтан емес, әрине. Көңілге қымбат асылдарымнан жастай ажырап, жан күйзелткен нәзіктігімнен, бәлкім.

Дүниедегі ең қауіпті айуан – адам деуші еді. Меруертті әкеткен қатігез тасжүрек біреулер менің де қуанышымды ұрлаған екен…

Кейінде әжемнің қолында өзіммен бірге өскен ағама да сирек хабарласамын. Ол өзінің ауылында тұрады. Той-томалақтан немесе әлдебір отырыстардан қызыңқырап шықса, дереу маған телефон шалады. Келмей кеттің, әбден ұмыттың деп ренжиді. Түрлі сылтау айтып, сәті түскен бойда құстай ұшып жетем деп, әрең келтіремін сабырға…

Ата-баба қонысына бармағаныммен, жұмыс барысымен жан-жаққа жиі шығамын. Қай қалаға, қай аймаққа барсам да, көп ішінен көзімнен бұлбұл ұшқан бір бейнені іздеймін де жүремін. Жымиғанда бетінде сәл ғана шұңқыр пайда бола қалатын нәркес көзді қыздарды кезіктірсем, Меруерт емес пе екен деп елеңдеймін.

Шіркін, Меруерт! Қайда жүр екенсің сен?! Жанымның бір бөлшегі… Жүрегімнің жақұты…

Мирас МҰҚАШЕВ