Ерболат ҚУАТБЕК. Нобель «көкем» өлген соң…

Әлемдік тілдерге – ағылшын, қытай, португал, испан, араб, француз, неміс тілдері жатады екен. Осы тілдердің қатарына қазақ тілі еніп, әлемдік мәртебеге ие болғанда батыс ақын-жазушылары «Нобель» сыйлығынан қағылар ма еді-ау, деймін. Аударма, бір тәр­жімашыдан екінші тәржімашыға ауысқанға дейін туындының бояуын һәм идеясын жоғалтатыны ақиқат. Динамитті ойлап тапқан ғалымның атындағы сыйлықты, сондықтан да шығар, жоғарыда аталған тілдердің өкілдері еншілеп отырғандығы. Бірақ, Әмірхан Балқыбек айтпақшы, «Әдебиет, үлкен әдебиет ешқашан Нобель сыйлығымен өлшенбейдi ғой». «Нобель» – сыйлықтың көкесі ме еді?.. Әңгіме онда емес. Неге қазақ ақын-жазушыларына бұл сыйлықты та­­ғайындамайды деп жәудіремей-ақ қояйық. Әң­гіме ауанын «Нобельдің» тарихы мен тартысына қарай бұрсақ…

НОБЕЛЬ «КӨКЕМ» ӨЛЕРДЕ…

Альфред Нобель кім? Швед химигі, инженер, динамитті ойлап тапқан ғалым. Өнертабысы арқылы қомақты қаржыға бөленіп, өлер алдында өсиет қалдырған екен. Өсиеті бойынша физика, химия, физиология және медицина, бейбітшілік орнату белсенділігі, әдебиетте елеулі үлес қосқан тұлғаларға сыйақы тағайындау болды. Өсиет 1901 жылы орындалды. Содан бері «Нобель» сыйлығы үлкен мәртебеге ие болып келеді. Енді, біздің көздеп отырғанымыз – әдебиет сыйлығы. Кім ие болды бұндай мәртебеге?..

СЮЛЛИ-ПРЮДОМДЫ ТАНИСЫЗ БА?

Эчегарай-и-Эйсагирре, Эйкен, Гейзе, Хейденстам,  Гьеллеруп, Понтоппидан, Шпиттелер, Бенавенте-и-Мартинес, Реймонт, Деледда, Унсет, Карлфельдт, Бак, Силланпя, Йенсенді ше? Қазақ оқырманы түгіл, батыс елдеріне де етене жақын емес ақын-жазушылар. Шұбырып жатыр бұндай белгісіз есімдер. Ал, енді, «Нобельді» алмағандарға баса назар аударсақ: Лев Толстой, Антон Павлович Чехов, Генрик Ибсен, Август Стриндберг, Генри Джеймс, Герберт Уэллс, Марсель Пруст, Франц Кафка, Бертольд Брехт, Джеймс Джойс, Федерико Гарсиа Лорка, Роберт Фрост, Вирджиния Вулф, Райнер Мария Рильке, Д.Г.Лоренс, Эдгар По. Әлем танитын классиктердің «Нобель» тізімінен табылмауы қызық, әрине. Бірақ, «Нобель» сыйлығын Швед академиясы тағайындайтындығын ескерсек, қазылардың әлем классиктерін жете түсінетін түйсігі жоқтығына ила­насың. Жоғарыда аталған Деледдадан Лорканың ергежейлі һәм төмпешік бол­ғаны ма? Лорканың қысқа жазылған поэмалары бар. Жаңалық керек болса академияға, Лорканы оқысың. Мысалы, новелла – романның қысқартылған түрі. Кезінде Владимир Набоков «Нобельден» шет қалғанда, бір американдық сыншы: «Набоковтың «Нобельді» алмағаны – бұл сыйлыққа лайық емес десек қателескеніміз, керісінше «Нобель» Набоковтың тырнағына да татымайды» деген екен. Лев Толстой, Чехов, Марсель Прусттар жоғары мәртебеге ие болмағаны – «Нобельді» менсінбей қалғандығынан шығар. Өйткені, бұл сыйлықтан дәрежесі әлдеқайда биіктеп кеткен. Және де «Нобельге» ие болғандардың тізімін қарап отырсақ, кешіріңіз, кілең шалдар екен. Ең жасы – 47 жаста. Жас десек, егер. Ол – Иосиф Бродский. Сонда, «Нобель» алу үшін – алпысты алқымдап, сексеннің сеңгіріне жету шарт па? Мысалы, Испанияның ұлы ақыны Хуан Хименес 75 жасында ие болса, Борис Пастернак 68 жасында алды. Бұндай мысалдар көп әрине. 

ПАСТЕРНАКТЫҢ ҚЫЛМЫСЫ

Швед академиясы «Нобельге» Борис Пастернакты ұсынғанда қарсылық білдірді Кеңес одағы. Себебі – «Доктор Живаго». Бұл романды антикоммунистік туынды деп айыптады, зиялы қауым. Романды оқымай жатып кінә артты, Пастернакқа. Жазушылар одағынан шығартылды. Азаматтығынан айырды дүбаралар. Қуғын-сүргінге ұшырады өз елінде. Өз ұлың өзекке тепті.
Роман 1945-1955 жылдар аралығында жазылды. Басында атауы – «Мальчики и девочки», «Свеча горела», «Опыт русского Фауста», «Смерти нет» болуы керек еді. Бірақ, ақын «Доктор Живагоға» тоқталды. Кітап болып ең алғаш рет Италияның «Фельтринелли» баспа үйінде басылып шықса, әрі қарай Голландия, Ұлыбритания елдері таласқа түсті кітапты басып, шығаруға. Бірақ, қаншама жанжалдардың өршуінен, Пастернактың бас тартуына қарамастан 1958 жылы Швед академиясы «Нобель» сыйлығын ұсынады. Академия өз дегенінен таймады. Бір өкініштісі, ақынды қудалаған Хрущев кейін келе «Доктор Живагоны» оқып отырып, антикоммунистік сарынның жоқтығына көз жеткізген екен. Ақынның бар қылмысы – елін, жерін сүйгендігінде болып отыр ғой сонда. Тірісінде бағаламады. Бұл адамзаттың басына біткен қасірет. 

РЮНОСКЭ «НОБЕЛЬ» АЛҒАН БА?

Әйгілі жапон жазушысы Агутагава Рюноскэ «Нобель» сыйлығын алған деген дерексіз әңгімелердің тыңдаушысы болып қаламыз кейде. «Адамзат өмірі Шарль Бодлердің бір шумағына татымайды» деген жапон жазушысының мәшһүр сөзін «Нобель» сыйлығын алып тұрып, айтқан екен деп те өзеурейді кейбір айтқыштар. Шынтуайтына келсек, олай емес әрине. Жоғарыда айтқанымыздай «Нобельдің» ең жас иегері – Бродский. 47 жасында ие болған. Ал, Агутагава небәрі 35 жасында дүниеден өткен. Турасын айтсақ, у ішіп өлген. Сонда, бұл әйгілі сөздің иесі кім? Әрине, Рюноскэ. Бірақ, бұл сөзді ол өзінің «Жизнь идиота» (Нақұрыстың өмірі) атты туындысында айтқан. Сондықтан да, Агутагава «Нобель» сыйлығын алды деу шындыққа жанаспайды, әрине. 

ТҮЙІН

Мақала барысында «Нобельге» байланысты бірнеше деректер келтірдік. Ой-пікірімізбен бөлістік сіздермен… Ақша жүрген жерде талас-тартыс жүрері һақ. Ақын-жазушыға нас дүние, шыны керек. Ақынның жасы – қырық бес пе деп қалам кейде. Қырық бестен асқандар не жынданып кетеді, не саясатпен һәм «Нобельге» таласумен өткізеді қалған өмірін. Дауа бар ма оларға. Әйтпесе, Мұхтар Әуезовтың Хэмингуэйден несі кем. Мұхтар Әуезов испан не болмаса ағылшын боп туғанда қалай болар еді деген ой келеді. Әдебиет «құдайына» айналар ма еді? Олай болуы мүмкін.
   «Нобельдің» қазаққа керегі де жоқ-ау осы. Мемлекеттік сыйлық үшін бір-бірімен қырқысып жатқанда, «Нобель» алмай-ақ қойсын біздің ақын не жазушы. Мынандай бір, қызық оқиға бар. Эдмунд Уилсон атты сыншы болыпты. Өзінің ортанқол дүниелерін кәдімгідей туынды деп есептейді екен. Оған жыл сайын Швед академиясынан хабарласқан сыңай танытып, «Нобель» сыйлығына ие болдыңыз деп құттықтайды екен. Бір қызығы, ол әрбір әзілге сенген дейді.  Келесі оқиға ойын емес, шынайы болған жайт. Эстондық Яан Кросс атты жазушы бар екен. Оған Стокгольмнан хабарласып, біздің хабарды күтіп, телефоннан алшақ кетпеңіз деген нұсқау келеді. Яан Кросс баға жетпес сағаттар бойы күткен екен хабарды, жарықтық. Бірақ, еш хабар келмейді. Ал, америкалық жазушы Норман Мейлер сағаттап емес, он жыл бойы күткен деседі. Тіпті, бір немістің драматургы Нобель орталығына жақын болуы үшін Стокгольмге көшіп келіпті, туған жерін артқа тастап. Бірақ, сыйлық бұның маңайына да жоламапты. Гений емес, әншейін пенделер ғой бұлар. Сондықтан да, Стокгольмнен ешқандай хабарды күтпей, жазу үстеліне отырыңыз, құрметті жазушым!