1. ОТЫРАРДЫҢ ЖУСАНЫ

(тарихи-абстракциялы әңгіме)

«...Оны Шығыстың ойшылдары мен оқымыстылары көзі тірісінде-ақ аса қатты қадірлеп, «екінші ұстаз» деп атады...» 

«…Ол – өз дәуіріндегі ақындардың падишахы…»

(тарихи жазбалардан)

Қайран, Халеб!..

Қарлығыңқы үнмен тамағын тырнап алып, күрсініс күркесіне маңдай тіреген. Осы екі ауыз сөз кеудесінің тұңғиық түкпірінде тұншығып жатқан кесек-кесек кермек ойларды жұлқылап-жұлқылап барып, қайта-қайта тартқылап, дереу оятып та жіберген. Жүрек тұсын дүңк-дүңк ұрғылаған.

Көз алдында арқандай шұбатылған, басы бар да аяғы жоқ, ұшы-қиырсыз ұзақ-қ жол шұбатыла шашылып жатқан.

– Халеб, саған айтамын, менің алыста қалып қойған жусан иісті сағыныш-қалам – Отырарым сияқтысың...

Күбірлеп айтқан. Ернін жыбырлата, көмейінен әзер-әзер cөз сауған. Даусы зындан түбінен естілгендей әлсіз. Үні бәсең. Тек кеудесінде... аласапыран дауыл, алапат боран азынай соғып, аударылып-төңкеріліп, өріп келе жатқандай-ды.

Көңіл аласапыранын әуенмен қымтап тастамақ болды ма, болмаса басқа бір сыздауық сезім мазалап кетті ме – әйтеуір оқыс оң жағына мойын бұрып, қол созар жерде сүйеулі тұрған саз аспабы – Қыпшағиды қолына алып, ақырын ойнай бастаған. Әп дегеннен көңілді әуен төгіліп кетер деп еді, бірақ ол да мұң көрпесіне басын сұғып, қымтанды. Қыпшағи осы жолы Әбунасырмен бірге жансарай сағынышын сыздықтата, мұңды мақаммен жеткізіп тұрған-ды.

...Көзінің алды тұманданды.

* * *

Баяғыда-а болатын.

Бала кезі еді.

Отырардың дәп түбіндегі, айқұш-ұйқыш, алабажақ тіршіліктен мүлде ада, момын ботадай болып бұйығып қана бұратылып жататын кішкене ауылда көңіл көрпесін серпіп жіберген. Серпіп жіберіп барып, азан-қазан даңғаза тіршілікке көз тіккенде байқап-түсінгені: әкесі – әскербасы; күнде ат үстінде; баласын еркелетіп, әкелік мейіріммен басынан сипауға, басын сыйпау былай тұрсын, көзіне көрінуге де сына уақыт таппай жатады екен...

Күнге әбден күйіп, жүздері тотыққан, көздері ғана жылт-жылт ететін күйелеш-күйелеш балалармен ұзақты күн кідің-кідіңдесіп, майтабанға тие қалса, дыз-дыз ете қалар ыспа құм үстінде арлы-берлі жүгіріп ойнайтын. Ойынның да түрі көп: сарбаз болып, таяқ сілтесіп, қала берді бір-бірімен алысатын; сондайда бұған «сен әскербасының баласысың, жеңіліп қалсаң тіпті ұят, басқаның ештеңесі кетпес, өз басыңа масқара» деп, бірге туса да, ерте піскен қауындай, көзге іліне бастаған пысықай қатарлары қайрап сөйлейтін; шым-м еткізгендей ғып, шапқа түртіп айтатын.

Ойлап қараса, әкесі жәй ғана қосын жеккен қолбасшы емес екен. Айбыны алысқа кетіп, шартарапты шарлап жатқан. Айнала анталаған қарадауыл жау дөң айбат көрсете алыстан дүбір байқатса да, Әбунасырдың әкесінің сырт сесінен кәдімгідей-ақ тайсалатыны сезіліп қалатын. Бір ғана адамның мың-мыңдаған жасаққа осынша арыстан айбарлы бола алатынына іштей таңданып та жүретін. Е, ендеше бұл неге осал болуы керек? Мейлі, сарбаз болар, басқа болар – өмір деген бетпе-бет майдан! Шаппа-шап тайталас! Жеңіп шықса – нағыз ер! Жеңіліс тапса – боркемік! Боркемік екенсің, онда өз сорыңнан көр, бұдан былай ешкім де «ер жігіт екен» деп көңіл қойып, есепке алып, ескермес. Тірлікте әлсіздердің орны төр емес, етекте. Етек те биігірек, ол мүлде елеусіз төменде. Көптің сылп-сылп еткен көн етігінің табанының астында.

Жеңілгісі келмейтін.

...Жеңілген де жоқ. Ылғи жеңіп жүрді. Бірақ, көңіл кеңістігінде біраз уақыт желбең қағып, жалау-матадай жалп-жалп етер жеңіс те мәңгі ме? Жеңе білген адам, өкінішке орай, бір қалтарыстарда жеңіліп, намыстың өрмек торында тортадай тулайды. Алма-кезек дүние.

Әуелі әкесі... өкініш торының қара ілгегіне ілінді. Кезекті жан алып, жан беріскен шайқаста қарсыластары айла асырып, найзалап кеткен-тін. Қансырап жатқан қаһарлы әскербасының шарасыз бейнесі әлі күнге көз алдында көлбеп тұрып алады. Сөйлегенде ерні ернінен қашқалақтап, жақындамай, жуыспай қойып, қатты қиналған кезін ұмытар ма!

Шошақ бас баласын қасына шақырып, әлсіз де қуатсыз дәрменмен қолынан әзер деп қыса ұстап жатып:

– Ешкімнен ешқашан бүгежектеме! – деген. – Бұқпа мінез болсаң, ойлаған мақсатыңа жеткізбей тастауға құштар қара құзғындардың құлына айналасың...

– Мені тастап кетпеші, әке-е!.. Мен қайтем-м?..

Жыламсыраған. Көзінен мөлт-мөлт етіп сансыз моншақ төгілген.

– Көз жасыңды, о, сорлы бала, мына менің алдымда осы қазір жаңбырша жаудыр! Керегіңше көлдет! Ал, бұдан кейін айналаңа, жауыңа, досыңа да, тіпті тірі пендеге көрсетуші болма! Олай етсең, өзге жұрт боркемік, жасық деп ойлайды. Жасықтарға «әп, бәрекелді, енді былай өрле» деп, жол берген заманды һәм адамды естіген де, көргем де емен...

– Жасым тыйылар емес, әке! Еріксіз тамып кетеді...

 – Мен... мен өлсем де, бойға біткен жігер-күшімнің жалыны сені қай кезде де жебеп-демеп жатады. Рухым тіпті де көртопырақ көрпесіне көне қоймас! Соны біл, балам...

Әкесі қатты қысылған. Әзер деп, кеудесінің арғы түкпірінен әлсіз леп шығарып қана, қинала демін алғандай болып, ақырғы рет жылаңқы балаға сөніп бара жатқан жанарын бар қуатымен бұрып-тіктеген.

Соңғы сөзін сыбырмен ғана ұлының алдына төсеген.

– Туған елдің тілдей тұтамын да есіңнен шығарма! Қайда барсаң да, қай жердің тұз-дәмі тартып, жұмыр жерді жалпағынан басып жүрсең де – туған топырағыңа деген ыстық сезімің бір сәтке де салқын судай суымағанын қалар едім. Суытпа оны.

Сосын үзіліп кетті...

* * *

...Көзінің алды тұманданып кеткен сәті еді, кенет... дауыс естіген.

– Уа, ақыл-ойдың асқан падишахы, сенің де жете алмаған арманың, бітіріп болмаған ісің бар ма еді?..

Жауап жолдады.

– Қалай жоқ дейін! Бір шаруа екінші шаруаға есік ашады – ғылым жолы солай! Бір арман екінші арманды түрткілеп оятады – адамның жаратылысы сондай...

– Поу десе! Сөзің сөз-ақ! Ал, енді... кісі қандай биік дәрежеге, аспанауи атақ-даңққа, айтып тауысуға ақыл жетпес мансапқа қол жеткізсе де, оның бәрі де туған топырақтың құдіреті мен қасиеті алдында түк те емес деседі. Сенің бұл жүрісің – қай жүріс?

Енді жауап жолдамады, ой бүркіп жіберді.

– Онсыз да кеудемді алмас қанжардай кескілеп, барынша боршалап, жаныма маза бермей қойған ащы ойды еселеп есіме салып тұрғаныңды қарашы! Рас, сенімен келісемін, осы күнге дейін жинаған, басыма қонған барша бақ-дәулетті бір ғана туған жерімнің саф ауасына қазір-ақ айырбастай салар едім, әттең... Бір түп жусанын қолыма қыса ұстап тұрып, құшырлана иіскеп барып, үзіліп кетсем де армансыз болар едім, әттең...

– Ха-ха-ха! Өтірік! Шып-шылғи жалған сөзді лекіте соғып, лепіре айтып тұрсың, сұңғыла философ...

Осыны айтты да, дауыс әп-сәтте қараңғылық қойнына сүңгіп, зым-зия бола қалған.

– Сен... сен кім едің?.. – деп, ұмтыла түсіп барып, қайтадан сабыр ойлаған. Елесі несі? Елеспен сөйлесіп-тілдескені неткені! Жас күнінен бері осы елес пен сағымды аса ұната бермейтіні қайда! Елес біткен алдамшы. Елес деген кісіні түзу жолға бастаушы ма еді? Бұл, дәу де болса, сол Сейд-Білік айтқан, соның аузынан шыққан бір бүйірі қисық шоқайма сөз...

Қайран, Сейд-Білік! Екеуміз де сонау-у алыста жатқан Қыпшақ даласынан, Қас-сақ елінен едік, арманымыз да, аңсарымыз да бір арнада тоғысып жатушы еді. Бірақ... сен мені, ал мен сені түбірлеп түсіне алмадық білем. Бәрін де, тіпті философия майданы алаңындағы азды-көпті сүрінулерің мен қателесулеріңді де кешіруге бар едім, алайда сол бір сойдақы тілің өмір бойы кеудеме қадалған шошқа тікендей болып тұрды да қойғанын қайтермін...

Иә, сен ойы мен қыры асты-үстіне шығып, мидай араласып жататын ғылым жолында аспанауи серпіліс пен биік баспалдаққа қол жеткізу үшін айла мен қулық... керек деген жоқпысың! Тіпті менің де өз жағыңа шығып, қолдап сөйлеген қимылымды талап еткен тілегің бар-ды. Ал, мен... неге қоштауым керек! Қулық пен айла – әлсіздердің әрекеті! Әлсіздердің ғана емес, арамзалардың қолшоқпары! Оның жолы – жайраң, болашағы – айраң... Түбі тесік шелекпен су тасыған адамның әрекеті сынды ақырының қайыры қайырсыздыққа байлап берер бірнеме...

Ақ шымылдықтай ақшаңқан ойымды ашық айтам деп сен екеуміз бір-ақ сәтте басараз адамға айналып шыға келгенімізді қарашы. Бұлай болар деп ойламап ем. Сенің ақыл-парасатыңа сенгім келген еді ғой. Сөйтсем...

...Миым солқылдап, қатты ауыртып, сыздатып ала жөнелді...

* * *

Ағайындары өзара кеңес құрған. Бас қосып отырып, сөзді сөзге жалғап, келелі кеңеспен жас бозбаланы жақсылардың ізгі жолына шам алып түсуге бағыттап та қойып еді..

– Қара күшпен ешкімді де жеңе алмасымыз анық. Әкең кәтепті қара нардай күшті, айбарлы болса да, бәрібір қараниет жауларының айла-шарғысына түсіп, алданды да, темір тепкі көріп, жеңілді. Жаны шырқырап тұрып, тордағы шортандай бұлқынып барып, айласыз күйде тізерлеген. Оны өзің де көрдің.

– Енді не істеймін?

– Оқу керек. Білім деген бұйдалы сапарға белді қыл арқанмен тартқандай бекем буа талап қылып, досың бар, дұшпаның бар – бәрінен озып шық. Бір жетсең – тек ақыл-парасатыңмен жеңіске жетіп, ой-қуат батырына айналасың.

Ойланды. Көп күн ой теңізіне шомылып, сүңгу орнына суын шалпылдатты.

Отырар медресесінде алған білімі тым таяз, салмақтағанға салмағы қаңбақ сықылды жеп-жеңіл екенін өзі де іштей бағамдады. Білімнің түпсіз, таусылмас шыңырау-шұңғылы кісі оп-оңай жете алмас тұңғиық екенін сезіне түскен. Содан соң... ойы май жұтқан көкіректей кілкілдеп тұрса да, арман сапарына аттануға көз батырлық қылған.

Алдымен Шаш қаласына табаны тиген. Одан соң Самарқан, Бұхара...

Білген сайын білгісі келе түскен.

Оқыған сайын оқи бергісі келген.

Білім деген айқұш-ұйқыш әлемді, өкінішке орай, сонша терең, сонша тұңғиық, сонша түпсіз теңіз деп расымен де білмепті! Ұйықтай ұйытып, құрдымдай қуырып, тарта түсер ме түпсіздігіне...

Бәрінен бұрын бұны қалт-құлт қайық-тірліктің үстіне отырғызған – діни кітаптар. «Құран Кәрімді» әлденеше рет оқып, ой түйіп, жанына азық еттім десе, сол қасиетті кітаптың түсіндірмесі – хадистер топтамасы онан бетер өзіне ұйытқан. Хадисшілер қандай дана, қандай ойшыл да өзімшіл! Сөздері теңіз тамшысындай болып, мөлт-мөлт ете қалып, қалай-қалай төгіледі! Зілдей сезімнен құтқарып, жаныңды жадыратып, байлаудағы басың бір-ақ сәтте азаттыққа шыққандай, ойыңды биікке самғатып жіберетінін айтсаңшы! Ауыр халден арылып, ілез-демде салмақсыздық әлеміне кіріп кеткендей, жеңілдеп сала бересің!

Дін жолын ұстанған діндар адамдар арасында Әбунасыр өзін аса ыңғайлы сезініп, қасиетті кітаптың аяттарын айтып, ел мен жұртқа жақсы мұраттың әңгімесін төгіп-төгіп, қиюластыра баян етіп қоюшы еді.

Діни уағыз – айтарға қолайлы да ыңғайлы. Дін сөзін өз әуезіңмен жатқа айтып төгілдірсең, айналаң толы – діндарлар... Олар сенің терең де сұңғыла біліміңе бас ұрады, құрметін аямайды, жолыңа ақжайма жаяды. Алайда...

Әбунасыр тек дін имамы – діни хадистерді әуездеп сыздықтатып қана отырар насихат адамының деңгейімен тоқтап қалуға болмасын іштей ойлап, одан бетер қайрала түскен.

Білген үстіне біле түссем, одан да әрі қазына, үңги түссем деген. Ұлы арманға ұйыған. Осы жеткенім – білім шыңы екен деп бір сәт те тізгін тартпаған.

Арманы ұзақ-қ еді.

«Жібек жолы» бойымен жолаушылап жүре берсе, барар жері де, басар тауы да көп. Таусылмас көп. Шегі жоқ. Бірақ, Әбунасыр ішкі дауысқа құлақ төсеп, ойға батып, жансарайына билік берген.

«Ел қайда, мен қайда? Әкем үзілер алдында не деп еді? Жалғанды жалпағынан басып жүрсең де, еліңді, жұртыңды ұмытушы болма дегені ше! Мен осы қай қиырда адасып, қай жаққа бет алып барамын?»

Аяқ астынан көңіл шешімін жасады. Түйінді ойға тежеу тілеп, құрық салған.

Ең әуелгісі, әрине, өз көңілінің шешімі! Өзінің аңсар-арманы! Ал, оған қоса... Қас-сақ даласының беделді бегі арнайы хат жолдап, туған топыраққа оралуын, мұндағы жас шәкірттерге білім мұхитынан сусындауға пұрсат етуін қалапты. Бұл да туған жерге мойын бұруына барынша ықтиярлық ой тұтатып, тосын жол ашқан.

Елге қайтты.

Отырарға келіп, өз бетінше медресе ашып, жас шәкірттерді білім әлдиіне орап, оқытпақшы болған. Әлемнің телегей-теңіз, мұхиттай шексіз, тәтті сезімдей озық ойын бүлдіршіндерге барынша талдап-түйіндеп түсіндірмек ниеті бар-ды.

Айтпақшы... туған топыраққа сонша асығып-аптығып оралуына тағы бір, бәлкім, ең негізгі себебі осы болар – Отырар маңында әнебір жылдары қос жанары ботадай мөлдіреген бір сұлу қалып қойған, сол тартты ма? Әуелден-ақ сол қызға – Керім-айға деген ынтызарлық сезімі күндіз-түні қызулы шоқтай алаулап тұрушы еді. Тіпті бірер күн көрмей қалса болды, еңсесін албастыдай болып бірнеңе баса түскендей күй кешіп, шарасыздық қорасына қамала беруші-тін.

Сол Керім-ай... Әбунасырдың қайта оралғанын көргенде қуанғаны соншалық, бота көздерінен еріксіз моншақ төгіп жіберген. Әзер деп, ыстық ниетті сөздерін тауыса сөйлеп, жұбатқан болды.

Сұлу жанарын кірпігімен жасырып, мөлтілдеген моншаққа тежеу бере алмай, қайта-қайта кемсеңдеген ару қыз енді бір сәтте:

– Сыршыл үніңді, сұлу әуеніңді өлердей сағынып жүрдім ғой... – дегені. Әбунасыр оның ойын дөп баса қойып, иығына іліп жүретін саз аспабын – Қыпшағиды қолына алды да, бір күйді төгілдіріп берген. Бұл – ару қызды үздіге іздеп, барынша аңсаған сәтінде өмірге әкелген сағыныш күйі-тін. Қыз сонда ғана еңсе тіктеп, жанарына от пайда болып, жігіттің иығына ақ тамағын асып барып, саябыр тапқан-ды.

Жігіт күй ойнап отырса да, ару қыздың тұңғиық жанарынан баяғы, өзіне аса ыстық сыр-сезімді іздеп, соны көргісі келіп, ұмтылып-ұмтылып қалып еді, қызғаншақ кірпіктер бәрібір бұның ойын қостамады, қызғаныш қорасынан шығармай қойды.

...Қала бегі білімді жастың ізгі ниетін әуелде қуана қостап, дереу құп көрді де. Дәріс жүргізетін орынды да орайластырып қойған. Алғыр шәкірттерді өзі таңдап, сабақты бастап та жіберген-ді.

Алғашқы сәттерде, айтары жоқ, Әбунасырға еркіндік тиіп, өз ойындағыны орындап, талапты балалармен қым-қиғаш білім майданына араласып кетіп еді: күннің қалай тез-тез өтіп кетеріне де түсінбей қалып жататын; таң атса, кеш кіреді; дәрісті бастап жіберсе, толқыма ойлары тең жарым тұсында тұсауланып қала береді; сырғып жатқан уақыт қой...

Сынап-күнде алынбаған елесі бар-ды...

Бір жолы... бұның дәрісханасына басына дағарадай сәлде ораған бір діни кісі келіп кірді де, үнсіз ғана ең шеткі орынға жайғасқан.

Отырды. Тыңдады. Мүлгіп тыңдады. Дәріс аяқталғанша тырс етіп, ләм демеді. Сол үндемеген күйі шығып жүре берген.

Әбунасыр аң-таң.

Не үшін келді? Не ойлары болды? Неге үнсіз кетті?

Бар мәселе түйіні сосын барып ширатылып, ашыла түскен-ді.

Артынша қала бегі өзіне шақырды. Қатулы қабақпен қарсы алған.

Айтты:

– Сен, білімді бозбала, балаларға хақ-тағала жолын нұсқайтын діни дәріс бере ме десем, қайдағы ақылға сыймас қияли хикаялармен, бас-аяғы жоқ пәлсапамен басын қатырады екенсің! Бұның қалай?

Жас ұстаз жасқанбады, жауабын да нақтап жеткізді.

– Рас, мен оларға әлемнің ең озық философ-ойшылдары жайлы айтамын. Түсіндіре айтамын, біліп өссе екен деп арман қыламын.

– Ол кімге керек?

– Дін адамы жан-жақты білімді болса, көп білсе, алыс-жақынды саралап-салмақтай алса, ол жаман ба? – деді әлі де батылдана.

– Жас баланың басын біздің дініміз үшін дарақ бола алмас дүбара мәселелермен осы кезден қатырмай-ақ қой. Саған айтқан жалғыз ғана өтінішіміз – бала шәкірттің діни сауатты болып шығуы емес пе еді?

– Ол жағынан да ақсамайды. Көр де тұрыңыз...

– Жоқ! Саған енді сене алмаймын. Әкең жақсы кісі еді. Ал, өзің...

Медресе ұстазы шыр-пыр болып, мысал үстіне мысал қосақтап, өзінің ұстанған бағытын есе-есе мағынамен түсіндірмекке талпынған. Қала бегі әңгімені қысқа қайырған. Кесіп тастаған.

Сөз тез түйінделді.

* * *

...Ғазиз көзінің алды тұманданып кеткеннен кейін, аз-мұз ес жинап, тағы да Отырарын ойлап, жансарайын ерменнің дәміндей болып, ашыта жөнелген ащы сезімнен аза бойы қара болған сәті-тұғын.

Кенет... әлгі бір үн қайтадан құлағының түбінен шырылдап қоя бергені.

– Сен, Әбу, жас күніңнен-ақ өз соқпағыңнан қияс кетіп, айдалада адастым деп ойламайсың ба? Шыққан жерің де, жаралған тегің де бір өзіңе әмбе аян еді ғой. Ешкім есерленіп-екілене қақпасын соғып кіре бермейтін даңғыл соқпағы бар дін жолына түсу орнына...

Әбунасыр сөздің аяғына дейін сабыр жеткізбеді, орта тұстан өзіне еншілеп алды.

– Дін! Дін дедің бе? Сол дінді мына өздерің түптеп-түгендеп, барынша түсініп алдыңдар ма әуелі? Ақыл-санасы терең кісі мұны бек ұғына алса керек. Дін мен философия, қалай бұлталақтатсаң да, егізденіп құлдилаған қос өзеннің жылғасы іспетті...

– Пай, пай! Тағы да баяғы әуен... Тағы да бірбет мінезің... Дінді әлі де ой-дүниеңнің ортан бел биігімен бағалағың келеді. Жоқ, дін – философиядан биік! Одан тым жоғары... Шырқауда-а...

– Келісем! Келісемін сенімен! Бірақ... философияның да барша ғылымдардың атасы бола алатынына кесірлік келтірме. Мен оны әлденеше рет қадап жазғам, қазір де айтамын...

– Жазғансың! Тағы да жазарсың. Оған титтей шүбәм де, күмәнім де жоқ есебі. Алайда, есіңде болсын, қасиетті дін хақында Әбу Бәкір Мұхаммед Разидің «Дінді жоққа шығару» трактатына ұқсас қыңыр пайым түзетін болсаң, сондай пейілің байқалса, айтпады деме, кещенің ащы тағдырының қамыты сенің де қылша мойныңа ілгек салмақ...

Ойшыл селк етті. Селк етті де, дауыс жаққа аударыла қарап алып:

– Мені кім деп тұрсың, сен сығыр? – деген. – Көзіңді ашып қара. Мен – Әбунасырмын...

– Білем! Кіммен сөйлесіп тұрғанымды неге білмейін. Сөзімді у араластыра ащылап айтуыма ешкім де емес, өзің себепкер. Діннің даңғыл жолы дегенді тіпті мына сен де кей-кейде мойындағың келмей жататыны өтірік пе?

Сабасына түсе, енді байыппен айтып, жауабын да сіңірдей шегеледі.

– Қателеспейтін кім? Ол, шамасы, ештеңеге араласпайтын, түк те істемейтін, не еріншек, не топас жан болар, сірә!.. – деді.

– Қателігің мын-сан! Жас күніңде сүрініп кеткен соқпақ жол сені әлі күнге адастыруға құштар... Ең болмаса, егде жасқа келгенде сабырға кезек беріп, салиқалы ойға ілгек салмайсың ба, Әбунасыр...

Осыны айта салып, дауыс та жоғала берген. Ұстаз қайтара жауап айтып үлгермеді.

Дін демекші...

Сейд-Білік бір жолы тіл безей сөйлеп, былай деп қуақыланған:

– Ей, Қас-сақ ұланы, өз бағытыңнан адасып, соқпағыңнан сүрініп кетпейін десең, қырсығына баспа, дін өкілдерімен де ымдасып-сырласып жүре бер, қарсы пікір айтып қасарысқаннан қай жыртығыңа жамау табарсың! – деп, көсемсіп ала жөнелді.

Әжептәуір шамдансын осыған.

– Қашан және қай кезде мен дін адамдарымен шәлкем-шәліс келіппін! Олар мені, мен оларды түсініп, көңіл тілімен ымдасып келе жатқалы қаш-шан! Тек... өзімнің біржола дін даңғылына ауысып кетпегенім болмаса...

Сөзді енді өзінше ширатып, сыздықтата сабақтаған Сейд-Білік:

– Қанша жерден ақылдымын, жолым даңғырап жатыр деп ойласаң да, бүкіл мұсылман философиясының озығы Әбу-Жүсіп әл-Киндиден асып кете алмасың көктегі жұлдыздай кәміл! Ал, ол... дінмен дос болған кісі деседі, – деді.

Мынадай кіді мінез Әбунасырдың еріксіз шалт қимыл жасауына жайма төсеген.

– Әл-Киндимен жарысып жүрмін бе? Керек десең, ол да мен үшін ұстаз... – деп, аз-кем кідірді. – Әй, Сейд, сен бар ғой, араға байқатпай шала тастай салатын әдетіңді қашан қояр екенсің, а?.. Мен қай жағын түсінбей жүр екем? Түсіне алмай, сүрініп кетіп жатам ба – айтшы әділдігіңді...

– Міне, мәселенің түп түйткілі қай жерде бұғып жатыр? Сен бәрін біле тұрып, білмеген кісінің күйін танытудан танбайсың. Бірде діни адамсың, ал бірде...

– Жоқ! – деп ашуланды. – Олай емес! Тап осы айтып тұрғаның өз сөзің һәм көкейдегі кесімді ойың болса, онда басар қадамың да, барар биігің де белгілі екен...

– Мен бе! Мені қайтесің сен! Өз басыңды ойласаңшы... Сүрініп кетіп, соқпақты мұрнымен сүйетін мен емес, тап мына сенсің, Әбунасыр-р...

* * *

...Ел ішінде білінген жат мінез – қылт ете қалар кілт мінез бұған кәдімгідей кесек ой артқан. Тап бұлай қақ маңдайдан ұрғандай тар тосқауыл, ауыр қарсылық бола қояр деп ойламаған.

Көп күн кермек қиялдың қасат-қасат қабатын көрпе ғып оранып, жамағаттан алшақтап жатып алған. Ауыр сезімнің ізіне түсіп алып, алысқа кетіп, шегіне жете алмас сағым даланы қиял тұлпарымен ұзақ шиырлаған.

Көңіл шешімін сонда да дөп басып, көпке дейін таба алмай қойғаны.

Ақыры... бір күні «Жібек жолы» бойымен керуенге ілесіп, тағы да алыс-с жолға шықты. Өзінің ең сүйікті адамын сағымды сапарға қия алмай, бір түн бойы қасында болып, бар сезім-ойын ыстық демімен сездірген Керім-ай да амалсыз қол бұлғаған... Бұл да қашан ұзап кеткенше қол бұлғауын доғармады. Ал, қолында Отырардың бір уыс жусаны бар-ды.

Сол жүргеннен ұзақ сапар шегіп, ең ақырында Бағдад шаһарына да мұрын тіреп, ұлылық қақпасын батыл көңілмен дүрс-дүрс ұрып тұрған.

Оның да жөні бар.

Бағдад – сол кезде араб халифатының ең үлкен орталығы, былайша айтқанда кіндік шаһары саналып тұрушы еді. Барлық ойшылдар мен философтар осы жерге шоғырланып, бір-бірін іздеп тауып, маңдай түйістіріп жатқан-ды. Мұнда білімге бас қойған оқымыстылар үшін аса қажет орын – өте бай кітапхана бар. Әлемдегі барша ойлы да парасатты, ақылды бастарға «кел, қазынамды керегіңе пайдалан» деп, есігін айқаралап қойған мырза қала.

Тағы бір себеп – Бағдад халифатын басқарған Аббас әулетінің сенімді уәзірлерінің көбі дерлік түркі тектес аталық жандар-ды. Фараб қаласының маңынан шыққан көшелі кісілердің де ұрпақтары осы төңіректен бой көрсетіп қала беретін.

Топырақтастарын сығалап, нығырлағандай болып, орын іздеп сабылғаны емес, тірек іздеп тірнектеп кеткені де емес, бірақ сырт жерде жүргенде еріксіз қандасыңды аңсап тұратының да рас. Кей-кейде сондай сыңар сезім сыздықтата мазалап кетіп отыратын.

Бары-жоғы сол ғана.

Әйтсе де Аббас әулетіне аса жақын әрі ықпалды кісілер арасында – Қыпшақ даласының, былайша айтқанда Қас-сақ елінен атағы жер жарған ұлдары жүргені ілкіде көңілге қуаныш ұялатып тастайтын да, қиялына қанат бітіріп, жігерлендіріп ала жөнелетін-ді.

Айтпақшы, жас философ көңіл шешімін жасап болып, енді қайтсем де Бағдад шаһарына жолға шығуым керек деп жинала бастаған кезінде қала бегі шақырып алып:

– Бағытыңды біліп отырмын, – деген. – Ендеше жолың ақ болғай! Сонымен бірге, ел атынан өзіңе айтар да, артар да міндет-жүгіміз болып тұр.

– Айтыңыз! Құп көрем оныңызды...

– Біздің Отырардың да жүк тиеген керуені әні-міні аттануға әзір. Сен, ылажы болса, сол керуенге жолбасшы бол. Тіл білесің, жөн білесің дегендей....

– Мақұл! Құп!

– Ал, бұл еңбегің елеусіз қалады екен деп тағы ойлама.

– Құп!

Өстіп, Бағдад сапарына өзінің жеке басының ғана арманын сүйрелеп бара жатпаған, осы жолы туған топырақтың да бір кәдесіне, елеулі кәдесіне жарап жатқан-ды. Сол ой әредік кеудесінің терең түкпірінен жылымшаланып аққан бір жылы ағынды сездіріп қоюшы еді...

...Бағдад шаһарының халифы әл-Мұхтадир мырза Әбунасырды алғаш көрген сәттен-ақ жылы қабақтанып, құрмет сезімін байқатқан. Оның көп-п себептері бар. Сонау алыстан асыл да қымбат бұйымдарды шашау шығармастан, аман-сау жеткізген керуенді бастап келгені бар, оның үстіне тіл білерлігі тағы бар, ал одан үлкені – Әбунасырдың кісі таң қаларлық білімі мен парасаты-тын. Сондықтан да Отырардың зерек ұлы әп дегеннен-ақ аса зор құрметке бөленіп, қаһарлы халифтің алдынан бір-ақ шыққаны күні кеше ғана сияқты еді. Міне, сол ырза ниет әлі күнге жалғасып, тілекші ниет үзілмей, ғылым жолына түскен түркі азаматына даңғыл жол ұсынған. Әрине, Бағдад халифін күнде көре бермейді, күнде сырласудың да сәті түспейді, әйтсе де көңілінің терең түкпірінде «ол кісі мені біледі, іштей құрметі зор» деген сезім алаулап қоя беруші еді. Сол отты сезім бұны алғы күндерге мейлінше құштарландыратын...

Бұның бәрі де Әбунасыр үшін аса қолайлы жағдай туғызған.

Ол Бағдадқа тез-ақ сіңісті. 

Сол елдің ежелгі тұрғынындай, таңды қуана атырып, кешіне мінәжат етіп, емін-еркін өмір сүре бастаған.

* * *

Алдымен, әп дегеннен жылы қабақ танытып, туысындай табысқан рухани ұстаздары – Юханна ибн Хайлан мен Әбу-Башар Митта.

Бірі – аса білімді ғалым әрі аудармашы болса, екіншісі – ойшыл, медицина мен логика саласының маманы.

Екеуі де білім-ғылым аспанында қыран құс мінездес, көк жүзінде қанша шарықтаймын десе де шектеліп қалмас еркін ойдың адамы. Жас күнінен ғылымға бас қойған, оқымаған кітабы жоқ алтын милы асылдың сынығы. Сөйлескен кісінің көңіл сарайын кеңітіп сала беретіні бар. Айтары да, ой салары да жетерлік. Әсіресе, Әбу-Башар Митта... терең ғұлама. Оны сыйламайтын жан бұл Бағдадта бар деп бір кісіні сендіре алармысың?..

Сөйлесе – тілдесе келе байқағаны – ол Аристотельді, Платонды, Әл-Киндиді, Птоломейді, тағы басқа данагөй ойшылдарды оқып қана қоймай, еңбектеріне өзінше баға бере білетін түпсіз тереңдігі таңдандырған. Осындай еркін пікірлі адамды көрген соң Әбунасыр да жансарайын жаңартып, ойын сілкілеп, өзінше қанаттанған.

«Мен неге осындай қияға ұмтылған жас қыран бола алмаймын! Неге ойды қайта-қайта тұсап ұстауым керек? Ғылым деген әртүрлі еркін пікірлердің тайталасына негізделсе – менікі қандай ойтұзақ?»

...Біраз жыл Бағдадта тұрып қалған Әбунасыр алдымен тіл үйренбекке уәжіп етті. Әсіресе, көне грек тіліне ынтарзарлана кіріскен. Мақсаты тым биік-ті.

Күндердің күнінде әйгілі грек философы Аристотельдің еңбектерін өз тілінде түсініп оқыды. Талдап оқыды. Бойына сіңіре тартып бара жатқан.

Содан соң... Аристотель жазбаларына жанар тіктеп, әрі қарай тереңдете түсініктемелер түзу үшін ынта пырағын әзірлеуге кірісіп кеткен-тін.

«Метафизика», «Категория» «Бірінші және екінші аналитика» секілді еңбектеріне екі көзін сата, бар ынта-зейінін аударып, жаңа дүние есігін ашуға ұмтылған-ды.

* * *

...Көзінің алдында елес секілденіп, енді бірде тұманданып, сосын қайтадан ашылып, қайта-қайта есін алған сол сәтте... әлгі бір үн тағы да тасқа тасты соққандай болып, тақылдап ала жөнелгені...

– Уа, философ, сенің және бір қателігің бар, соны білемісің? – деді.

– Қателік кімде жоқ! Жұмыр басты пенде болып жаралудың өзі – қателік, – деді философ.

– Неге?

– Өйткені, сол жұмыр бастың ішкі қалтарысында жақсы мен жаманды қорытатын ғажайып бір зат – ми бар. Сондай атасы тегін асыл қазынаға бас ие бола жүріп, көп пенделер уақытын босқа өткізіп ала береді. Міне, қателіктің басы...

– Е, ол енді сенің қиялыңдағы ой. Ал, мен... нақты болмысқа иек арта тұрып сөйлейін. Өзің Бағдадқа келе-сала, ай-шайға қарамастан Грекия мен Римнен қуғын көріп, қашып-пысып келген ғалымдарға әкеңді көргендей бас ұрып, соларды ұстаз санадың. Тіпті грек ғалымына бой үйретіп алғаның сонша, ұсынысына елпең қағып, айтқанына ләббай деп, көне грек тілін үйренуге құлшына бет қойдың...

Ақыл-ойдың арланы қасқыр көзденді.

– Осы ма қателік дегенің? Онда ойың мүлде тұсаулы екен. Әбу-Башар Митта, рас, грек деген талантты елдің перзенті. Юханна ибн Хайлан да – басқа діндегі кісі. Тіпті ол ғана емес, атақты астроном – Әбубәкір бин Сираж да менімен діндес емес... – деп, сөйлеп берді.

– Міне, өзің де біледі екенсің. Сен солайша жат діндеске құлдық ұра жүріп, өз дініңе сатқындық жасадым деп ойламайсың ба?

Қасқыр көзінен от шаша, ұлыма дауысқа кезек берген.

– Дін мен ғылымды шатастырма! Ғылымда дін де, жер де, жерлес те болмайды, болуға тиіс емес...

– Жарайды. Ғылым дедің, ә! Е, олай болса өзіңмен діндес-туыс әл-Киндиге неге қырын қабақсың? Оны неге өте сирек тілге тиек етесің? Әлде бақталастық па?

– Әбу-Жүсіп маған ұстаз. Ғылымдағы құс жолындай жарқыраған өте-мөте жақын ұстазым...

– Өтірік! Сен де осы күні жалған күйменің өтірік божысышы секілденіп, көз алдауға бас ұра бастапсың...

Кермек сөз шамбайына батып кеткендей болып, ыршып кетіп:

– Өтірік деген өлексемен әу бастан араздасып кеткен жанмын! – деді Әбу. – Бірақ, сен сөз тізбеледің ғой, ашып айта кетейін, Әбу-Жүсіп әл-Кинди де Аристотельді өзіне ұстаз санайды. Оның көп еңбегі Аристотель-ғұламаға арналған. Демек, біз екеуміз бір кісіге шәкіртпіз. Одан да өткізіп айтарым – Әбу-Жүсіп мұсылман әлеміндегі алғашқы ұлы философ. Оның бұл атақ-дәрежесін ешкім де тартып алмақшы емес. Ендеше, маған «қызғанасың ба» деп қиялап сөйлеуің қиянат болмас па екен?..

– Ақталу ғой! Көбік сөзді көпірте айтып, өз бойын сынық тарақпен тазалағысы келген айлалылардың әрекетіне ұқсаңқырап кетеді...

– Ай, бұл не сөзің? Не деген қисық адам едің өзің! – деп, Әбунасыр қайтадан бөрі жанарланған.

Бұл кезде дауыс жоғалып бара жатқан...

Есесіне тағы бір үн, бірақ бұл жолы жіп-жіңішке қыз үні естілген.

– Уа, сен кім едің?

– Мен... мен Керім-аймын.

– Жаным-ау, қандай күйдесің? Қатты сағынып, өлердей аңсап жүрмін-ау өзіңді...

– Жоқ, бұл сөзіңе сене алмаспын.

– Неге?

– Шын сағынған адам ақықтай болған асыл сағынышының бет-жүзін көріп, бір тояттауға асығып-ұмтылмас па!

– Ал, мен... мен сондай ынтызарлықты күнбе-күн бастан кешіріп жүрген болсам ше! Ұшарға қанатым болмай тұр емес пе...

– Сенгім-ақ келеді! Бірақ...

Осыдан соң қыздың нәзік үні де үзілген әуенге ұласты...

Әбунасыр «Керім-ай, сен менің мәңгілік сағынышымсың...» деп дауыстап барып, елес екенін сезіп, көңіл сабырына қарай қисая берген...

Қашан, қалай және не үшін алып үлгергенін өзі де аңғармапты – қолында бір тал жусан...

* * *

Юханна да, Әбу-Башар да, тіпті бин Сираж да Әбунасырды іш тартып, бойдағы қабілетін аса жоғары бағалап жүретінін көктегі жарық күн де, жердегі жайқалған жасыл желек шөп те куәландыра алатын-ды. Алайда, қай кезде де адамдар арасында әлде қызғаныш, әлде көре алмаушылық, әлде тобықтан шалу секілді сайтани түртпектер болып қалып жататыны – кезек-кезек алмасатын ай мен күндей ақиқат!

Бағдад қаласында тегі түркі, қыпшақ даласынан білім қуып келген жігіттер бар-ды: бар емес, көп болып шыққан, қадам сайын кездесе кететін...

Соның бірі – ең алдымен танысқан елгезек жас Сейд-Білік-ті.

Жо-жоқ, түкке алғысыз, тегі де, түгі жоқ жан деуден аулақ.

Жақсы ғалым. Оқығаны да мол. Зерек.

Кезінде Аристотельді зерделеп, бірнеше ғылыми мақалалар жазған. Ойлары орнықты. Пікірлері нық.

Әбунасыр сол Сейд-Біліктің сыйлаған кітабын асықпай, ой бере оқып шыққан.

Аяғына жеткенде қиялына күдік аралас бір сезім лып етіп кіріп кетіп, кенет атойлап шыға келмесі бар ма!

Сейд-Білік, өкінішке орай, Аристотельді қанша оқып, еңбектерін сана ұясына қондыруға талпынғанымен, түпкі дәнін алақанына салып тұрып, ой қазанында әлдилей алмаған. Әлдилесе де атүсті. Өйткені, ой қорытуы ұшқары, философия тілімен айтқанда – кері ағыс....

«Бірінші ұстаз саналған үлкен ойшылға, әлемдік аты бар философқа бұлай баға беру – әділетсіздік! Өзі толық түсінбей жатып, қалайша түйінсөз айтады? Осылай ой соқпағын бастап кетуге қандай хақы бар?..»

Батыл еді, бетке айтары бар-ды. Жастықтың қызуы ма? Сол әдетіне басып, Сейд-Біліктің кемшін жағын жасырып ұстамай, бүлтелектемей, туралап жеткізген.

Қыпшақ даласынан шыққан әйгілі білім бәйтерегімін деп ойлап жүрген ол бұның сөз-пікірлерін күле қабылдаған. Ештеңе демеген. Таласпаған. Тартыспаған. 

Философ досы, сосын да, бек түсінді деп ойлаған. Үнсіздік – келісім белгілі емес пе!

Кейінірек грек философтарының еңбектеріне түсініктеме жазғанда арасында Сейд-Біліктің де азды-көпті қателіктерге жол бергенін, сүрініп кетер сәттері барын сипай айтып өткен. Жеңіл-желпі.

Бар тайталас содан кейін өрбіп-өршіп кеткені.

Бұны сүріндірмек болды. Айла-шарғы ойлаған.

Әр жұмысына сынай қарап, әр сөзінен ілгек іздеген.

Қайтсем – тәубасына келтірем деген мысық тілеу.

Байқамай жүре берер ме еді, қайтер еді, бір күні Әбу-Башар бұған:

– Осы Сейд-Білік деген жігіт саған неліктен өш? – деп сұраған.

Әбунасыр аң-таң.

– Мен онымен доспын.

– Жоқ, достық ондай болмайды. Дос деген көзіңше кесек ет асата салып, көңіліңді масайрата мелдектетіп қоятын емес, сыртыңнан да сыйлы сабаға тартуға бейіл адам.

– Ол маған қай кезде де ақ тілек тілеуші...

– Сейд-Білік сенің жазбаларыңды жиып алып, қайта-қайта көртышқанша кеміріп, кемшілік теріп жүр. Бұл не?

– Сонда... менде мүкістік көп пе? Бәлкім, қате қадамдарым баршылық болар?..

– Әзірге сенің жазба еңбектеріңмен мүкістікке жол салар жаман иіс сезілмейді. Ал, Сейд-Білік... Қысқасы, өздерің шешетін шаруа бұл. Менікі – ескерту.

Топырақтас танысын іздеп, шарқ ұрған.

Көргенше асыққан.

Ол, бірақ салқын. Тым салқын. Әзер амандасқан. Тілінің ұшымен ғана.

– Не де болса, айтып барып алқымда! Көзімді жеткізе кеңірдекте!-деп, жүздесу сәтінде-ақ ағынан жарыла лақылдата төгілген. – Ақиқат алдында пенделік асқақтықты былай асырып қойып, екеуміз де тізе бүгуге, тізерлеп тұрып сөйлесуге тиіспіз. Одан биік шың жоқ... 

Қас-сақ ұланы түшкірердей боп иегін тым биік көтере тұрып тіл қатқан. 

– Себебін білмей тұрған шығарсың, ә! Осындай мәймөңке мінез, өтірік аңқаулықты тумай жатып ми қаңқасына қалай ұялатып аласыңдар, ә?

– Неге өтірік? Мен шын сұрап тұрмын. Не үшін өкпелісің?

– Мені сынап, өзің мықты болып көрінгің келе ме? Ел көзіне...

– Ол сынау емес, ақиқатты су бетіне шығару. Екеуінің арасы жер мен көктей.

– Ендеше, екілене сынайтын, сын садағының ұшына байлап жіберетін кісі таппай қалдың ба? Неге маған шүйлігесің?

– Өйткені, сен... сен Аристотельді толық түсінбей, бұрмалап жіберіп, кейінгілерді теріс бағытқа бастап отырсың...

– Жарайды, – деді Сейд-Білік. – Жарайды, мен грек философиясын өз деңгейінде түсіне алмаппын. Сонда, сеніңше, араб Әбу-Жүсіп Әл-Кинди керемет түсініп пе? Жік-жапар ішіне еніп алып па?

– Әл-Кинди ойлары, ашығын-ақ айтайын, сен екеуміздің мүмкіндігімізден әлдеқайда шығандап кеткен. Оның жазбаларын бөлек алып, бөліп қарап, жаңаша талдап жазса да артық емес...

– Ал, сен ше? Сен бір-ақ сәтте бар маңызын ми қауашағыңа құйып ала қойдың ба? Тере берсе, тәйт дерің жетерлік. Табамыз қажет болса...

– Онда жаз. Айт мінімді. Қолыңды қақпаймын да қарсыласпаймын...

– Өз қандасыма өзім қарсы шығам ба? Білем кемшілігіңді. Бірақ, ешкімге де ләм демеспін. Өз қолымды өзім кесу – мінезіме жат.

– Бұл ақиқат жолы емес. Ғылымда жерлестік, туыстық, тамыр-таныстық деген болмауы ләзім. Ғылым – адамзатқа ортақ... Ортақ қазына! Сосын да әділ сөз керек. Аса қажет. Ауадай қажет...

* * *

Әттең, сақал-мұрт қойып алып, сыпай-салтаң тіршілік кешкен, әрқайсысы өздерінше білгішсініп-астамсып кетіп жататын... көп пенделерді мүлде ұқпаған екен. Ғылымның жықпылдарын жағалап кетіп, терең қыртысына бойлап енем деп жүріп, адамдардан алыстапты. Олар жайлы ойламапты.

Досынан жауы көбейіпті.

Байқап қараса, бұған тіс қайрап жүрген тек Қас-сақ перзенті Сейд-Білік емес, олар сансыз көп: құмырсқадай қаптаған қара-құрым...

Қаладағы «Білімділер үйінде» болған басқосуда осыны өзі де байқады.

Сөз арасында бір жас ғалым:

– Мырзалар, сіздер арамызға жақын жылдарда келіп қосылған Фарабтық Әбунасыр туралы не ойлайсыздар? – деп көпке сауал тастаған.

Ақбас кісі жағын қайшылап алып, ыңырана  сөйледі.

– Ондай жасты қазір ғана естіп тұрмын.

Қою мұрт бір қырындап қана, тілін төсеп уын безеген.

– Қазіргі жастар өзінен басқа ешкімді танымайды да менсінбейді. Естуімше, Әбунасыр деген адам – өркөкірек. Таланттыларды әдейі іздеп жүріп, тіміскілеп, таңдап-іріктеп алып, соларды іреп - сойып, содан ләззат алады деседі.

Әбунасыр шыдай алмай:

– Мырзалар-ау, әуелі менің жазғандарымды оқып-таныспайсыздар ма? – деген. – Қиянаттың да түптің-түбінде сұрауы болмас па?

«Танысатын не бар, білеміз бәрін де, сіз философияның асқар шыңы саналып келген асылымыз – Платонды сынамақ болыпсыз» деп екі-үш кісі жүре сөйлеген.

Сейд-Білікке қараған. Ол үнсіз.

Ләм демеді.

«Менің еш қатысым жоқ» дегендей, басын төмен салып, мелшиіп тұра берген.

Алғашқы соққы Әбунасырға өте ауыр тиді. Еңсесін езіп жібергендей.

«Басқа қалаға кетсем бе екен» деп те ойлап тұрған. 

Жо-жоқ, қорыққаны емес. «Жауларым сүріндірер» деп сақтық жасағаны да емес. Бар ойлағаны – қоныс аудару. Таңғы шықтай тап-таза ойларын кірлетіп алмауы үшін жаңа шаһар іздегені еді бұл...

Кісі бір жерде тұрақтап тұрып қалса – ол да тұйық су сияқты. Борсиды. Тұзданады. Ылайланып кетеді.

Адам екеш адам да су мінезді. Үнемі ағын көріп, сай-саланы қуалап жүгіріп тұрмаса, тоқырайды. Ойы көмескіленеді. Қиялы тұзақталады.

Әрі ойлап, бері ойлап – ақыр аяғында басқа қалаға кетуге түпкілікті шешім қабылдап та қойып еді.

Бұл шешімге келуіне тағы бір үлкен себеп – Бағдад шаһарының халифі Әл-Мұхтадир де соңғы уақыттарда бұның өзіне қырын мінез байқатып, кей іс-әрекеттеріне сын көзімен шүйлігіп, үнемі тобықтан шалып жіберуге ыңғай байқатып қала беретін-ді. Мұны аса білгір психолог-философ адам ежіктеп түсіндіріп жатпаса да, аз-кем емеуріннен өзі-ақ сезіп-байқап жүретін-ді. Осы жағы да ерік-жігерге ентелеп еніп алып, қамшы басуға еріксіз итермелеген...

Енді соның қолайлы сәтін күтіп қана жүрген кезі-тін...

* * *

...Көзінің алдындағы тұман ой бәрібір маза бермей, әр салаға жетелей берді, жетелей берді. Қиялына нелер келіп, нелер кетпеді дейсің! Басы да, аяғы да жоқ түпсіздік...

Тағы да дауыс естілген.

– Ай, данышпаным, терең болудың жөні осылай деп, ең болмағанда өзіңнің қандасыңды ел алдында масқараламай, абырой-беделін ойлап қойсаң, тағыңнан түсіп қалар ма ең?..

Жанарында қайтадан от тұтанды.

– Сен... Сейд-Білік туралы айтасың ба? Ғылым деген ұлы мұхитта жерлес, туыс, ағайын болмауы керектігін сан рет айттым, бүгін де қайталаймын. Шын ғылым-тек таланттылар ғана отыруға тиіс алтын тақ!  Әйтпесе, ғылым ғылым атынан садақа...

– Поу, десе!Айтқышсың-ау, философ! Айтпақшы, философ деген пендеңіздің ең бірінші, тіпті ең үлкен кемшілігі – осында! Олар өмірден өз қиялымен теориялық тағдыр жасап алмаққа құмар.

От-жанар онан бетер қызуланды.

– Тағдыр атаулы, қалай десең де, белгілі бір жүйенің бұйдасына байлаулы. Адам жарық дүниеге келеді, өседі, ой қуады, арманға арыстан боп атылады. Бұл не? Бұл теориялық тұжырымға бастамай ма?

– Еһ, Әбунасыр, алғырлығыңды қайтейін, өмір атты мұхитта бәрібір емін-еркін жүзбедің, көңіл көкжиегінде көмескі бейнең қалықтап тұрып қалатын сынды.

– Неге?

– Сенің артыңда із бар ма? 

– Ал, ғылым... Ғылым ше? Оны неге есепке алмайсың, а?

Осылай деп, бар даусымен жауап қатып, бейтаныс адамды жаңғырықпен тұншықтырмақшы еді, әлдеқайдан өзінің сүйіктісі – Керім-айдың асыл жүзі жылт етіп көріне қалғаны.

– Намыстанба, Әбуім! – дейді. – Бәрі де шындық қой...

– Қай шындықты айтасың, Керім-айым?

– Бүгінгі өмір шындығын... Сен ғылым жолына түсем деп, мына өмірде басқа да қызықтар бар екенін мүлде ұмыттың. Тіпті естен шығарып алдың...

– Кісінің жер бетіне пенде болып жаратылуы – ең алдымен айтулы іс тындыруға бағытталмас па! Бұл өмірге бос келіп, бос кетіп жатқандар қаншама! Солардың ішіндегі көптің бірі болғым келмесе – сол үшін де кінәлімін бе?..

– Әбуім-ай, мына дүниеде оттан да ыстық сезім бар – оны махаббат дейді. Ал, сен болсаң... (сөзінің аяғын жұтады)

– Махаббат дедің бе? Махаббат, әрине, ұлы ұғым. Оның жолына жан құрбан болса да жарасар... Алайда, сол махаббаттың түр-түрі болса ше! Айталық, ғылымға, білімге деген ынтызар-махаббат...

– Сен жер бетіндегі құмырсқадай қаптаған көп адамдар сияқты емес, мүлде бөтенсің, Әбунасыр! Мен сені өмір бойы түсінсем деп ұмтылдым, енді түсінуден қалып барады екем... Амалым қанша-а...

Дауыс жоғалып бара жатыр еді...

* * *

...Бағдадқа аса бір ынтық күймен, қимастық сезіммен қош деп айтып, енді тағы бір шырақты шаһар – Шам қаласына тағдыр іліктірген.

Бірақ, онда да дау-дамай. Талас-тартыс. Әркім өзінікін дұрыстайды. Талантсыздар таланттыларға өш.

Осында жүріп «Қайырымды қала тұрғындары туралы», «Философияның дінге қатыстылығы» секілді терең иірімдерге толы жаңа трактаттарын – ойлы дүниелерін қағаз бетіне түсіруге жанталасқан. Құмарта кірісіп, құлшына аяқтауға асыққан.

Жаңа шаһарда өмір сүріп жатып, өз құлағымен естіді. Халеб қаласының билеушісі – Сайд ал-дуаль Хамдани деген кісі өнер адамдарына аса ілтифатты деседі. Екінің бірінің аузында – сол адам! Жақсы ісі. Ізгі жақсылығы.

Тіпті кеудеге өр қиял қонақтатар бір әңгімені құлағы шалып, ішінен «әй, азаматым-ай» деген риза сезім соқпағын жалғап жібергені бар.

Сайд әміршінің кең сарайында сарбаздар мен жауынгерлер ғана тұрмайды екен, онда ақындар мен сөз қадірін білетін өнерлілер де аса құрметке бөленіп жатады деседі. Кімде-кім өнерлі болса – осы сарайдың аса сыйлы қонағы. Қандай жылы жүрек, неткен ыстық ықылас! Мемлекет басшысының осылай ізгі ниетке бет қойғаны – талайлардың тас мінезін жұмсартып жіберсе кәні!

Әркімдерден сұрау салып, қазына ізденіп, бәрін біліп алмаққа ынтызар көңіл дегеніне жетпей тынбастай-ды..

«Ол кім? Қайдан келген адам? Тегі кім?»

Білді. Білетіндер табан астынан табыла кеткен.

Хамдани мырзаның тегі – түркілік болып шықты.

Әкесі ертеректе Қыпшақ даласынан осы жаққа жүк артып шығып, ақыр аяғында түбірлеп қоныстаныпты. Жайласыпты. Баласын Шам қаласында оқытып, білім биігіне көтерілуіне барынша жол ашыпты.

Сол бала – осы Сайд.

Өзі бірнеше тілді қатар біліп өскен өр жігіт. Әлем ойшылдары мен философтарының еңбектерімен жақсы таныс. Оның үстіне... ел билеген басшы. Қайырымын қыстыра отырып, қаталдығын да қопсытып қояды. Ел билеушінің қылтыңдап-жыртыңдай беруі шарт па? 

«Шіркін, барып танысып алар ма еді! Қас-сақ елінен келгендерге іш тартар ма екен, жоқ әлде... көргісі келмей ме! Мүмкін елге қара қазандай өкпесі бар да шығар. Кім білген...»

Үміт пен күдік аралас күндер өз жөнімен жылжып-жылжып, көңіл кемеріне келіп, толас тауып, лықылдап тұрған. 

Осы екі аралықта жасаған жалғыз батыл қадамы – Хамдани мырзаға үш-төрт кітабын беріп жібергені. Өз қолтаңбасын әсем сөздермен тізіп жазып тұрып, жылы сөздерін де аямаған. 

Бір жолы... Халеб қаласының билеушісі Сайда ад-дуаль Хамдани мырзадан Әбунасырға арналған бөлекше ыстық сәлем есік сығалады: өз сарайына келіп қайтуға шақыртты; қызметшісін жіберіпті; жәй шақыру емес, өтіне айтқан ізеті де сезілген.

Баласы қатты ауырып қалған екен, соны емдеуге емші іздеп сасқалақтаған аса бір қиналыс кезі секілді.

Бар шаруасы сол-ақ па? 

...Сайд Әбунасырды сырттай біліп-танып, көп дерек жинастырып қойыпты. 

– Қандасым екенсіз, әдейі танысайын деп қолқа салдым! – деді баланы емдеп болған соң. – Енді қаласаңыз, менің сарайымда біраз уақыт мырза қонақ болыңыз...

– Мұнда не істеймін?

– Оқисыз, жазасыз. Ғылыммен айналысасыз.

– Оған мүмкіндік бар ма?

– Әрине, болады. Керек кітаптарыңызды жеткізіп отыратын қызметші әзірлетіп қойдым...

Билікте жүрген адамдардың сөзіне де, мінезіне де аса қатты еліп етіп, тым сене бермейтін. Олар айтады. Айтады да ұмытады. Олар уәде береді. Береді де естен шығарады. Олар бір көргенде ашық, ақжүрек. Ал, екінші кездескенде – мүлде басқа бас сүйекті адам!

Ондайларды аз көрген жоқ. Талайымен терезесі тең отырып, табақтас болған. Алғашында жылы сөзіне емексіп, көңілдегі үміт ұшқынын лаулатып ала жөнелетін. Бірақ ол жалын лап етіп, тез шалаға айналады.

Сенімі ақталмайды.

Лауазым иесі, сөйтсе, ғалымның тап-таза сезімімен ойнап жүріпті. Соны сезген сәтінде жүрегі шаншып кетіп, қатты қынжылып қалушы еді.

...Халеб әміршісінің ақ сарайында өмір кешіп, әрсалалы ойға ерік беріп, күндіз-түні қиял кемесінен шыға алмай жүрген кездерде... Бағдад шаһарынан бір жайсыз хабар сумаң етіп бөлмесіне кіріп келгені. Ол хабардың екі түрлі мәні бар-ды. Алғашқысы – өз елінен, туған топырағынан арман пырағын мініп білімпаз Сайд-Біліктен мәңгілікке айрылғаны болса, ал екіншісі... Иә, осы екіншісін естімей-ақ қойғаны дұрыс еді. Бірақ құлағына жетті. Сөз-өсекке бейім жандар естіп-білмесіне қоймады. Сейд-Білік үзілер алдында жазып кетіпті-міс. «...Әбунасыр, әрине, ғылым саласында асқан үздік, сұңғыла философ. Ол жағын тек мен ғана емес, барша оқымыстылар мойындады. Алайда, ғылым үшін жаралған алғыр мінезбен поэзияға араласуы – үлкен қателігі. Әбунасыр – ақын емес, бола алмайды да. Онысы – бос әурешілік-к... Таза пікірімді тура айтып үйренгенмін. Мұны философ досым іштей түсінуі керек...»

...Жаны сыздап, біршама уақыт өзіне-өзі келе алмай қалған. Әуелде дос-жерлестің өрескелдеу, тіпті артықтау айтқан пікіріне қиналған жоқ, оны мәңгілікке жоғалтып алғанын алдымен бас қайғы қылды.

«...Әттең, тағы біраз жыл жүре тұрғанда, кім біледі, ақылға келіп, үлкен де ұлы істер тындырып кетер ме еді!..»

Содан соң тағы да ойланды: «...Таза пікірді тура айтамын дей ме? Ал, сол пікірдің ақ-қарасына кім төреші екен? Оны кім бағалай алады?..»

Хатты оқып болып, жүрегі сыздап, өзін қоярға жер таба алмай, бөлмені бөгелек қуғандай әрлі-берлі тоқтаусыз кезіп жүрген сәтінде, есік қағылды.

– Кіріңіз!

Ішке бет-аузын тұмшалап алған, бойы тіп-тік, жүрісі ширақ бір әйел заты аяқ басқан. Әбу аң-таң. Бұрын-соңды бұл бөлмеге ешбір әйел заты бұлай бас-көктеп кіріп көрген емес.

– Сен... кімсің?

– Мен... сіздің жырларыңызға ғашық бейкүә бейбақпын. Бұл батылдығымды ғайбаттамассыз. Өлердей ғашық жан едім...

Көзіне көзі түсті. Өте таныс, бұрын да көрген әдемі жанар, бота жанар.

«Ау, мен бұл әйел затын қайдан көрдім екен? Танимын ба сонда?...»

– Біз таныспыз ба?

– Жоқ, ұстаз! Сіздің тануыңыз еш мүмкін емес.

– Ал, сонда-а...

– Мен осы сарайда қызмет ететін қызметші қыздардың басшысымын. Атым – Гүл-хадиша...

– Жөн екен! Ал, не бұйымтайыңыз болды менде?

– Мына өлеңдеріңізді күнде оқып, жаттап жүр едім. Қолтаңба жазып бермес пе екенсіз.... – Қалтасынан оралған қолжазбаны суырған.

Мұны көре тұрып, Әбунасыр риза пішінмен «менің жырларымды жастанып жатып оқитындар да бар екен ғой» деп, іштей масайрап барып, қолтаңба жазып беруге кіріскен...

Ғұламаның қолынан қолтаңба алып болысымен әйел заты сыпайы басып, бөлмеден шығып жүре берді. Ол ілез-демде көзден ғайып болса да, Әбудің жансарайы астан-кестең.

«...Көздері қандай! От қой, от... Апыр-ау, осы қызметші әйелді мен тап бүгін емес, талай рет көргем жоқ па! Әрбір кездескен сәтінде сонша иіліп, барынша ізет жасап, құрмет сезімін әйгілеуші – тап осыХадиша емес пе! Неге, неліктен ықылас-ниетін сезіп-біле алмадым екен? Мүмкін, ол... мені сүйетін де шығар, ә! Қой, бұл енді артық. Тым артық сөз. Мені сүйген және мен де сүйген ару қыз алыста, сонау Отырар жерінде қалды, сағына күткен Керім-айым бар емес пе...»

Тағы да ой шылбырын тарта түскен.

“...Апырмай, әлгіндей көз... неткен отты да өткір еді! Айтқандай сол жанар... иә, сыршыл жанар менің Керім-айымда бар еді, мынау соның көшірмесі ме? Бірақ, ол бұлай тіке қарамайтын, ұяла, жанарының астымен ғана... Кірпіктері көз тұңғиығын кісіден жасыруға ұмтылатын... Ал, мен... соншалық ынтыға түспеуші ме ем...”

Кенет... жүрегі шым-м етті.

Керім-ай қайда, бұл қайда? Арада қаншама жылдар сусылдап өтіп кетеді ме? Сорлы қыз сағына-сарғая күтіп, әбден төзімін де тауысып алған болар, ә! Әрине, сөйтті. Шыдамның да шегі бар...

Айтпақшы, әнебір жылы Отырар жақтан келген керуенді күтіп алғаны есінде. Сол жолы бір жылмақай жігіт Әбуді оңашалап тұрып: 

– Сізге жеке сәлемдеме бар! – деген.

– Ал, ол қайда?

– Менің қалтамда.

– Ендеше, бермейсің бе?

– Асықпаңыз. Әуелі айтарым бар.

– Ол не?

Жылмаң жігіт көздерін ойнатты. Ойната тұрып, әзілін де айтып үлгерді.

– Өзіңіз алыста жүрсеңіз де, сұлу аруларды өлердей ғашық етіп, сезім торында қамап ұстай білесіз, ә?

– Керім-ай... Сол ма?

– Әрине, сол кісі. – Сосын жан қалтасынан екі-үш бүктелген хатты алып, Әбунасырға ұсына берген.

Философ үшін бұл сәлемдеме ең қымбат, ең асыл бұйымнан да артық еді. Дереу ашып жіберіп, жылдам-жылдам оқыған.

«...Аңсаған асыл жаным – Әбуім, біз бұл күнде екеуміз...» деген сөздерді оқып тұрып, еріксіз көз жасын мөлтілдеткен...

«...Ол менің балам ба? Ұрпағым ба?.. Шіркін-ай, оны көрем бе, көре алмаймын ба?..»

Ұлы ғұлама өз жанын қоярға жер таба алмастан, ұзақ аласұрған-ды...

Осындай кермектеу ойға ерік беріп тұрып, тұңғыш рет Әбунасыр өзін-өзі қатты жек көрді...

* * *

Одан бері де талай уақыттар сырғып өте берген.

…Тағы бір алаңдаулы, аласапыран күндердің бірінде, өз бөлмесінде туған жерге деген сағыныш сезімін жыр жолдарына түсіріп, ой тұңғиығына батып отырған-ды. Сырттан тысыр естілген.

“Кім болды екен?..”

Ойлап үлгергенше, есік ашылып, ішке осы сарайда тұрып жатқан сарбаз-ақын Әбу Фирас кіріп келген.

– Әбу Фирас, бұл сен бе? 

– Мен. Сізге әдейілеп соғып тұрмын.

– Е, не боп қалды?

– Жақсылық хабар бар.

– Ол қандай?

– Мына жазбамды оқыңыз. Өзіңіз де түсінесіз.

Әбунасыр бір парақ жазбаны қолына алды да, оқи бастады: “…Поэзия – дөңгелеген алтын түйе, оның басы – Әбунасыр Мұхамедке, өркеші – Әбу Нуасқа, нығы – Омар ибн Рабиаға, кеудесі – Әбу Таммамға тиді, қалғаны – ішек-қарын – оны сарай жарапазаншысы екеуміз бөлісіп отырмыз...”

Оқыды да еріксіз күліп жіберді. 

– Бұл тым артық сөз! Мен... мен анығына көшкенде, ақын емеспін. Философпын.

– Жоқ, ұстаз, біз сізді ақындардың падишасы деп атауға ортақ шешім қабылдап қойдық. Сіз сол атаққа ылайықсыз...

– Поэзия падишахы атану үшін өте ғажайып жыр жазу аз, одан бөлек барлық өлеңдерің ел аузынан түспей, бірден-бірге көшіп, жатталып жүруі ләзім, – деп, басын алып қашқан.

Әбу Фирас айтты:

– Көп жазу – таланттың таңулы белгісі емес! Аз жазу – тағы да тасқа түскен таңбадай ұлылық ұстыны болмас. Не де болса саз жазу керек-ақ. Сіздікі – саз...

– Апырмай, мен ақын емес ем! Қиып салып тұрсың-ау...

– Тартынбаңыз, ұстаз, біз бұдан былай сізді поэзияның бас сардары деп танитын боламыз...

Бұдан әрі Әбунасыр не айтарын білмей, үнсіздік күйін кермелей берген... 

Үнсіздікті көкірек сарайының терең түкпірінен естілген бір сазды үн дереу бұзып кеткені.

– ...Ғаклия көзбен қарасаң,

Дүние – ғажап, сен – есік!

Жайлы көзбен қарасаң,

Дүние – қоқыс, сен – меншік!..

Осындай өлең мақамы болушы еді-ау әнебір жылдары! Өз көкейінен төгіліп шыққан жыр-жауһар осылай ма еді!.. Уақыт ағынымен бірсін-бірсін ұмытылып бара жатқанын қарашы... Әбу-Фирас «сіз ақынсыз» деп, неге нығырлай береді? Әй, бірақ, нағыз ақын болу – дүниедегі ең бір талантты, ең ізгі ойлы, ең маржан сөз тере білген жанға ғана бұйыратын сирек бақ шығар...

«...Ондай бақыт қайдан қона қойсын біздің басқа!»

Ішкі сезімге беріле аһ ұрған сәтінде алыста, туған жерде, Отырар шаһарының маңында қалып қойған ботагөз қыз – Керім-ай көз алдында қайталап елес берді. Ол бұған әуелде еркелегендей боп тіл қатты да, артынша қабағын түйіп алып, қоштасу тектес бір лебізін жолдап жатты.

«...Қайда жүрсең де, нені мақсұт етсең де – бір Алла қолдаушың болсын, Әбуім! Мен сені бәрібір сүйдім, сүйе де берем, өле-өлгенше сүйіп өтем... Арманыңа ақ жол болып төселдім, жаны таза асыл жан...»

...Әбунасырдың жаны езіліп кеткендей болып, тұншыға дем алды.

* * *

...Сайд қанша жерден аңқылдаған ақкөкірек болса да, Халеб қаласының билеушісі. Демек, лауазымды адам. Ал, лауазым дегеніңіз...

Әуелгі елпек мінезді де өзіне бұрыннан белгілі, билеушілер басында кездесе беретін, әбден таныс кезекті түлкібұлаң ойынға балаған. Соның бір көрінісіндей сезінген.

«Қай күні кетіп қалам» деп үміт-күдік аралас сағат-сәттері өтіп жатқан.

Алайда бәрі де басқа бұйдамен маталды. Осы жолы өзі де, сезімі де сүрінді: қателескен екен. Хамдани, расымен-ақ, ниеті де, ойы да таза кісі болып шықты. Ол ұлы философқа үлкен қолғабыс тигізді. Соңғы еңбектерінің жарық көруіне тікелей себепші – осы Сайд.

Осы шаһарға тұрған кезінде, расын айтқанда, тұңғыш рет билік қызметшісінің шынайы бейнесін оймен емес, көзімен тамашалап, қиялына шегелеп барынша тани түскен.

Содан соң жазуға отырған. Тағы бір еңбекті аяқтап тастамақ. Жазуы керек. Жазбаса болмайды.

Бұл жолғы трактаттың аты да өзгеше. «Мемлекет қызметшілерінің нақыл сөздері».

Осындай өте маңызды еңбекке білек сыбанып, тәуекел еткенін Халеб билеушісі де байқаған. Ұрлана көз салып, кітап атына да аса мән берген.

«Аяқтаса екен! Үлгерсе екен осы жұмысын жазып шығуға» деп сыртынан тілеулес болып жүрді...

* * *

– Қайран, Халеб! – деп ұлы философ тағы да әлсіз, тым шарасыз  үнмен күбірлеген. – Сен маған туған қаламдай болдың-ау! Отырарымды өліп-өшіп сағынғанда сен арқылы мауқымды бастым ба, қалай...

Қас-сақ перзенті біраз уақыт болды, қатты науқас. Сырқаты күннен-күнге меңдеп барады. Төсекте жатып, төбеге көз салған.

Көзінің алдынан Отырарда өткен балалық шағы дөңгеленді.

– Қайтадан өзіңе орала алмадым ғой, Отырарым-м...

Жан қалтасынан бір түп жусанды шығарып, тағы да, бірақ бұл жолы соңғы рет, құшарлана иіскеген. Сол жұпар иіспен бірге балалығы да, бала махаббаты да – бәрі сана сарайында жарқ-жұрқ еткен. Сол ұлы елестің арасынан жанары боталаған Керім-ай да көрініп қалып жатты...

«...Сен аман-саумысың, менің мәңгілік махаббатым? «Біз екеуміз» деп хат жолдап едің әнебір жолы, сол ұрпағым аман ба? Аман болса, неге мені іздеп осында келмеді екен, а? Әлде-е...»

Өз ойынан өзі шошына, кеуде тұсын ашыта жөнелген сезімнен үріккен аттай болып, ыршып түсіп еді...

– Қайран, Керім-айым!..

Кеудесін кермек ой кескілеп, осып-осып өткендей болған. Енді жанында жатқан қолжазбаны ақырын сипап қойды. Ол – «Мемлекет қызметшілерінің нақыл сөздері» деген трактаты. Азғана уақыт бұрын түйінін түйіп, ойын аяқтаған-ды. Сөйтсе де көңілдің терең түкпірінде жеткенінен жетпегені көп сияқтанып, дегбірі қаша түсетін.

«...Өмір неткен қысқа!» деп ойланды іштей. «Өмір кеткен шолақ-қ... Адамға тірлікте істегісі келетін, орындағысы келетін істі түп-түгел атқарып шығуға неліктен мұрша бермейді, Алла-Тағала? Мұнысы – қиянат емес пе? Жаратқан иені кең де жомарт, барынша кеңпейіл дейді екенбіз, сөйтсек ғұмыр келтелігін ойламаппыз. Үлгермейсің, әй үлгере алмайсың! Қаншама ізгі ойлар... Армандар-р... Еһ, өмір-р...»

Соңғы бір сәттерде зеңгір көкке қарап жатып ішінен қиял әлеміне беріле түскендегі әлдебір тосын ойлары осы-тын...

...Кенет құлағына өзі жазған, туған жерге деген сағынышын кестелеген жыр жолдары жаңғыра, қайтадан естіліп қалып жатты. Әлдебір дауыс (қыз даусы болар) оны құйқылжыта оқиды. Дауыстап-дауыстап, саңқылдап айтқан.

– ...Қашықтасам туған жер – қалың елім,

Не бір жүйрік болдырып жарау деген.

Шаршадым мен, қанатым талды менің,

Шаңыт жолға сарылып қарауменен!

Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,

Қасіреттің жасына көз жуанар.

О, жаратқан, көп неткен ақымағың,

Құм сықылды тез ысып, тез суынар...

...Оның қос жанарына лық-лық етіп, мөп-мөлдір бейкүнә жас толып кеткендей болды...

* * *

...Ақыл-ойдың алыбы атанған Әбунасыр сексен жасқа тақағанда Халеб шаһарында мәңгіге көз жұмған. Оның мәйітін қала билеушісі Сайда ад-дуаль Хамдани аса құрметпен арулап жуып, Шам шаһарына жақын маңдағы қорымға жеткізіп, жер қойнына мәңгіге табыстаған. Онымен бірге ондаған ел билеген атақты көсем кісілер де ілесе еріп келіп, ғұламаны қия алмай, қайғы үстінде бірге жоқтасып отырып алған-ды. Олар да Әбунасырдай ұлы ұстазбен қимай-қимай қоштасқан.

Басына белгі қойылды.

Өзге емес, Сайд Хамданидың өзі белін шарт буынып, мәйіт басында, толқи толғап, құран оқыды. Жүрелеп отырып, даусын соза, ұзақ-қ оқыды...

– Сіздей ғұлама жан енді қайтып туа ма, тумас па?.. – деп, соңғы жағында даусы дірілдеп, әзер тілге келген.

Үлкен жүрек осылай тоқтады. Мәңгіге дамылдады.

...Ал, алыстағы Отырар шаһарында тағы бір көктем қылт ете қалып, артынша, қыр беттен жас жусандар жұпар шаша дүр-р көтеріліп, кең даланы қуалап бара жатқан-ды.

2. ЖАНСАРАЙ ЖАУҺАРЫ

(бағзы заман балладасы)

«...Мен ең бірінші түрікпін, 

содан соң – мұсылманмын!..»

Ахмет Иассауи

«Сол замандарда оқыған машайық-сопылардың мойнында өзiнiң ерекше белгiсi – бойтұмары болған. АбызАхметтiң бойтұмары сегіз қырлы асыл қара тас екен деседi...»

Ескiлiктi жазбалардан.

...Көзінің алдында барша өткен өмірі будаланған бұлттай болып тізбектеле тізілді де, ұзыннан-ұзақ, шексіздікпен шұбатылып кете барған-ды.

Неткен үзілмейтін, бас-аяғы жоқ, алды-арты көрінбес ұзақ көш-керуен!..

* * *

Жасы алпыс екiден асып, алпыс үшке қарағанда өзiн қаратобыр көп пенденiң бiрiмiн деп қана қоймай, оған қоса құдайдың, иә, көктегi құдiреттi құдайдың құлақ кестi құлымын деп жер-жаһанға, жалпақ әлемге жар сала өмiр кешкен сопы Ахмет, дiндар Ахмет, шайыр Ахмет бұл фәнидiң жұмыр басты пендеге тиесiлi хақ қызығын тәрк етiп, жер астына, қараңғылық қойнына тiрiлей түсіп, қалған өмірін сонда жалғастырмаққа біржола бейіл байқатқан. Ол мына көгiнде жымысқы күн күлген жарық әлемдегi тiрлiктiң түйткiлiнен, тiршiлiктiң тауқыметiнен қашқан жоқ, жұмыр басты пенделердiң бойындағы мәңгі бітпей қойған атаққұмарлық, күңшiлдiк, екiжүздiлiк, надандық, кекшiлдiктен… көңіл үркітті. Кiсiнiң кiсiлiгiне залал келтiрер кеселді кесапат – дүниеқоңыздықты шын пейiлмен мансұқ етпекке ынтызарланды. Оны, бiрақ, өз заманында ешкiм түсiнуге талпынбады, яки түсiнгiсi келмедi, кiм бiледi, бәлкім, қанша талпынса да түсiне алмай, есеңгіреп қалып жатты ма?..

Жыбырлап күн кешiп жатқан мың-мыңдаған жұмыр басты пенделердi, олардың кеудесіне ұялап қалған ой таяздығын қиялында тиянақтай алмаған. Көбісінің-ақ тас қараңғы, көзi жоқ көркеуде болып жаратылғаны үшiн кеуде кеңістігін ашыта қынжылды. Қынжыла тұрып, шынымен жаны ашыды. Аяды оларды…

* * *

«…Исфид-д-жаб-б!..» 

Ауыз толтыра айтқан осы бiр ауыз сөзден кейiн көкiрек сарайы кеңiп сала бергендей күйге бөленіп, бойын әлдебiр қуаныш кернеп, көмейiн көңiл сергiтер нәрлi, тәттi дәмнiң исi қытықтап ала жөнелгенi. Ойхой-й!.. Осы сәулелі сәттi, осы көңіл марқайтар қуанышты мезетті қаншама айлар бойы зарыға күтiп едi. 

«Қайран қара шаңырақ елiм, бұл мезетті қандай күйдесің?» деп қобыз сазына басар едi көңiл сарайы.

«Туған жерiм менің, бұрқ еткенде бет-жүзіңді түгел көміп кетер май топырағыңды да аңсадым ғой» деп толғанар едi сағыныш толы омырауы…

Әнi, Исфиджаб!.. Таяқ тастам жерде ғана тиiп тұрған анау шаһар – көне Сайрам топырағы!.. Кiндiк қаны тамған, былдырлап тiлi шыққан, сүрiне-қабына жүгiрген, сәби табанының iзi қалған ескi жұрт!.. Өз жұрты!..

«Исфиджаб! Исфиджаб!.. Кеудеме күрсініс күйін кіргізіп, сезімге дамыл бермей саумалаған сағынышым менiң!.. Аңсаған ақық-арманым!..»

Бүгінгі күні, о тоба, бойдағы бар сабырынан айрылған оқымысты Ахметтi, қажы Ахметтi маңдайында бадырақ көзі бар қай кісің де тани алмас-ты. Ол деп-демде бала бейнеге бейілденіп, оң жамбастапты. Ауылына, туған топырағына еркелеп, асыр сала ойнап-күліп, аунап-қунап алуға бейілденіпті. Көңiлде еркелiк, көмейде наз!..

Сөйтсе… Исфиджаб қабағынан қар бүркіп тұр. Қабағы ма?.. Мүмкiн аспаны алашұбарланып тұр ма?Түнерiп тұрған аспаны екен. Аспаны ма?.. Адамдары емес пе сыздана қалған!.. Адамдары-ау сол қату қабақтанған!.. Қабақтарына сірескен мұз орнай қалардай бұл не iстеп қойыпты! Олары несi!..

Әйтеуiр, неге екенi белгiсiз, қолқаны қауып түсер май топырағының иісіне дейін ынтығып жеткен ырыс мекені салқын қабақпен айқара есіктен қинала аттатты.

Араға талай жыл салып, ағыл-тегіл сағынышқа оранып оралғанда, туған жердiң түтiнiн аңсап келгенде, иiсiн iздеп жеткенде… дәл бүйтiп өгей кейiп көрсетер жөні қайсы! Туған топырақтың тоңтерiс мiнезi көкiрегiне шаншудай қадалып, ине жұтқандай ыңыранды. Бұларға не болған?.. Ахметтi Алла-Тағалаға теңеп, жаратушыдай жалбарынып, тәңiрдей табынып, аспанға көтерiп қарсы алмай-ақ қойсын, бiрақ адамшылық жолмен «келдің бе, қарағым» десiп, төрге оздырса, отырған тағынан тайып түсер ме?

Тiптi оны айтады-ау, керек десең «ә, бұл тағы сен бе едiң, әлi тiрi екенсiң ғой» деп қыңырлана-қисайып сөйлейтін бiр даңғой кеуде бой көрсетпеуі қалай? Иә-ә! Ахметтiң көктегі Алла-Тағалаға да, оның атымен аталар, соған телiнген қасиетті iлiмге де өкпесi жоқ. Күндiз-түнi басын ауыртып, еңсесiн езiп, көңiлiн алабұртып, қиялилау күйден арылтпай қойған «Хикметтерiне» де қапалы емес. Оның жүрегiне салмақ түсiрген – жер басып жүрiп, тiрлiгiне нәпақа терген жыбырлауық пенделер!.. Солар түсiнбедi бұны. Бұл соларды ұқпады. Қалай ұғады? Кәйтiп ұғады оларды? Бұның бiр iсiн жөн деген жұмыр басты жан табылды ма осы күнге дейiн!.. Өзi туған топыраққа өзi өгей болып кіріп, орын таппай тыпыршыған жайы тағы бар. Рас, жастай елден жырақ кеттi. Алыс-алыс сапарларға із салды. Сол үшiн де әуелi жаратқан иеге, сонан соң жарық дүние сыйлаған әкесi Ыбырайымға, шешесi Қарашашқа бек риза. Әттең-ай, әттең-ай десе! Тағдыр бұған неліктен теріс көзбен телмірді екен? Жарық дүние есігін ашар-ашпаста анасы Қарашаштан, енді ес біле бастаған шағында әкесі Ыбырайымнан ара-жігі ажырады. Енді-енді ес жиып, білім нәрінен сусындауға бет бұрған жас балаға әке мен шеше қайғысы қатты таяқтай тақ ете қалған. Алайда, өзінен он жас үлкен апасы Гауһар-Шаһназ бұған жетімдіктің кермек дәмін білдіру былай тұрсын, қиындық аулынан қиыс жолға салып, қара үздіріп әкеткен. Ілім қуып, білім соқпағына түсуіне талаптандырып, қайта қанат байлаған. Арманыңа жет деп қолтығынан демеді. Оқуға алғаш рет аттанар алдында Гауһар-Шаһназ:

– Әкеміз ілім атты ізгілік еліне жол көрсет деп еді, сол аманат шаруаны орындауым керек! – деп маңдайынан сүйгенде, көзіне ып-ыстық моншақтар өзінен-өзі үйіріліп, төгіліп кеткені кеше ғана еді-ау!

Исфиджабтан аттап басып, аз-кем ұзай бергендегі көңіл аласапыранын қалай ұмытар? Алғаш рет сырт жерге бет бұрған кезі. Сол сәтте аңғарды, туған жерден ыстық, одан қымбат, одан асыл ештеңе жоқ екен бұл фәниде. Оны арада ұзақ уақыт өте, жылдар жылжыған соң, көңіл сүзгісінен өткізе келе, әбден-ақбағамдады. Бойын езілме сезім буып, жанарын жас жуып сала бергенде шын ұғынды, шынымен малтыға-тұншықты.

Әуелгі сауат ашу талабын Отырардағы әйгілі ғұлама атасы – Арыстан бабтан ілгектеді де, өзіне деген сенімін нықтап болып, табан тіреген соң, тағы да біле түспекке талпынған. Бұл жолы да Гауһар-Шаһназ қиялына қанат ілді. «Ұш!» деді. «Ұша бер биік шыңға қарай...»

Бұқара жолы бала шәкіртті осылайша өзіне қарай ынтықтыра тартып, өз жетегіне алып, дедектетіп ала жөнелген.

Топырақтан алыстаған сайын көңіл қобызы күңіренді: ойына ой қосылды; сезімі селдей болып, омырауын жуып кетті; көңіл толқыны жыр болып өрілді; хикметтер төгіліп кеткен-ді...

...Жеті жаста Арыстан баб келді бабам,

Хақ Мұстафа аманатын берді маған.

Сол сәтінде-ақ көңілім тауып баян,

Нәпсім өліп, Тәңірі жолына түстім мен де...– деп, сыр шашуын шашқан. Онымен де тоқтай алмады, тағы да жалғанып, жамырап берген.

...Кітап ашып, сүрәлардың мәнін сұрап,

Ұққанымша асықтым, әзер шыдап!

Қол қусырып, ұстазымның сөзін сыйлап,

Жаутаң қағып, көңілін бағып тұрдым мен де...

Ақ жауынның мөп-мөлдір тамшыларындай боп, әр сөзі мөлт-мөлт ете қалып, көкірек сарайынан лек-легімен ағылған.

...Бұрынғымнан күрт өзгеріп, бөгде болдым,

Алла түспес аузынан пенде болдым.

Әділ сөйлеп, адал жүрер жерде болдым,

Тазалықтың тұрағына ендім мен де...

...Алғыр шәкіртті алда Бұқара шаһары «кел, тезірек жет, білім теңізіне шомыл» деп, құшақ жая күтіп алып тұрған-ды.

* * *

...Сағыныш кернеген сартап көңілін оқта-текте сәлем жолдап қоятын Гауһар-Шаһназдың ыстық ықыласты тілек-ниеті аз кем болса сабасына қондыратын. «Осындай әпкем болғаны бір бақыт, ұлы бақыт» деп, қиял қозғаушы еді сондайда. Тіпті бір жолы Гауһар-Шаһназ айтып жіберіпті.

– Оқу аяқталысымен елге қайт, мұнда Баба ата асыға жол қарап жүр, айтары бар, – депті. Арыстан Баб бабасының теңіздей ақылы мен ғұламалығы жайлы жас кезінде талай рет көңіл тұщынтып, құлақ қандырған. Ақыл-парасатына сол кезде-ақ пейіл ырзалығын байқатқан. Тіпті дін жолына тізгін ұстап, бет бұруына ғұлама ата жол бастаушы болмады ма!

...Бұқарадағы Көгелташ медресесi, шiркiн-ай, бiлiмнiң терең де тұңғиық, мөлдір һәм кәусар бұлағы ма екен, санасына сәуле құйып, көңіл көзiн жарқыратып жіберген. Осында жүргенде алынбас қамал сынды араб тiлiн еркiн меңгерiп, тағы да тылсымы түйiн тiлдерге құрық тастады. Исламның исi шығатын кепиеттi кiтапты, қасиеттi Құранды түгел атқарып, түгел парақтап, ол аз десеңiз, тiптi жансарай жанарымен жаттап кеп берсін. Оған қоса аспан әлемi, табиғат тылсымы, жаратылыс құпиясы туралы қалың мұқабалы мың-сан кiтаптарға үңiлдi, iшкi сырына сығалады. Көкiрек сарайы, сосын-ақ, күннен-күнге кеңи түскендей болып ажарланған. Бiлген үстiне бiле түсуге, бiлiм тұңғиығына одан бетер бойлай беруге барынша ықыластанған едi бала шәкiрт.

Сосын қалай болды? Қалай жалғасты? Тіршілік тастағы білімі асып-таси түскен жас бозбаланы қай қиырға сүйрелеп әкетіп еді? Ә, иә, содан кейін Мербі қаласына ұстаз болып барған жоқ па! Онда біршама уақыт аялдап, жауқазындай жас жеткіншектерге бiлгенiн үйретiп, барынша санасына сіңіріп болып, кейiнiрек Бұқараға қайталап назар назар аудара, аңсар көңіл ырқына жығыла берген. Өзi оқыған медресеге ат басын тiреп, осындағы бiлмекке құмар, бiлуге ынтызар бозбалаларға дәрiс бермекке ықыластана, ынталана ұмтылған кездері, міне, кеше ғана емес пе!

Әттең... білімпаздық ұлы соқпақ пен пенделік ұзақ жолдың түйісер тұсы қайда? Соны дөп басып, еркін танып, ақылмен салмақтай білмегені қандай өкінішті! Қайда қараса да алдынан әйтеуір бір қара тас кезігеді де тұрады, қозғайын десе мізбақпайды-ау, сабазың...

Жә, жеке кездесіп, жеңінен тартатын әлдебір қисық мінез кісілерді қоя берші, ең қиыны – билік басындағы менмін деп асып-тасып сөйлейтіндердің қисая қалатын қылт әрекет-әдісін түсініп болмады. Олар біреу емес, екеу емес, үшеу емес... Көп-п...

«Ел билеушiлерге, қалталы көсемдерге һәм әр күнін, әр сағатын сән-салтанатпен өткеріп жатқан дәулеттiлерге қай iсiм жақпады?..»

Жатса да, тұрса да жанын жегiдей жеп, iшкi әлемiн бей-жай еткен түйткіл сауал – осы!

«Неге жақтырмайды менi!.. Несiн алыппын олардың?..»

Рас, Мербiде жүргенде де, Бұқарада болғанда да шәкiрттерiне айтатыны жалғыз ғана лебіз-ниет: «Адам адамнан артық болып, асқақтап кетпегені абзал. Артық дүние жиып, артық киiнiп, артық iшу – асылық! Ол түбі жақсы жолға бастамайды. Кісі пейілін бұзады. Сосын да Алла-Тағала оны қош көрмейді. Құптамайды!..» Осынысы ма?.. Осыны уағыздағаны ма?.. Оның қисық жерi қайсы екен?.. Өзi ме екен соны ойлап тапқан!.. Жо-жоқ, ол Алланың қалауы! Жаратушының ниетi!.. Соны түсiнбегендерi…

Ешкiмнiң ала жiбiн аттамаса да, ешбiреулерiнiң көңiлiне тиiп жатпаса да, Алланың адал құлы Бұқарада белгілі бір қиқар топтың қырына ілінді де, сәт сайын тосқауыл тоса берген. Анаусы да, мынаусы да тырнақ астынан кiр қаузап, сыныққа сылтау iздеп, бұған қоқан-лоққы көрсетуді кәдуілгі әдетке айналдырып жүрген. Дәулеттi топ бұны жөнсiз мазақ еттi, сыртынан ғайбаттап, келеке қылды. «ақымақ, қияли да қисық жан...» деп, «өзін-өзі өте жоғары бағалап, ұлылар тобына қосқысы келетін кеңкелес» деп, орынды-орынсыз өсек сөз өрбiтiп, артынан кесек-кесек келiспес, келеңсiз әңгiме шұбыртқан.

«...Осының бәрі де қайдан, неліктен шудаланып, тарқатыла береді? Неге менің әр ісім басқаларға бүйідей тиіп жатады?..»

Ой барлап қараса, қисайма қылаңсөз гу-гу етіп, қыр соңынан қалмастан, қайда барса да балаққа жабысқан биттей болып еріп жүретіні медреседегі әлгі бір қызыл бөрікті еркек – Өсертемірді тауып, ат байлайды. Оның несін алыпты, а? Бар жазығы – әнебір жолы Құран Кәрімді сәл бұзыңқырап, кей сүрелерін дұрыс айтпағанын ескерткені ме? Бар кінәсі – хадистерді дұрыс түсінбей, өзінше түсіндіріп-тарқатып айтатынын еске салғаны ма?.. Айтпаса – бұған күнә, ал айтса...

Үндемеуге де ерік-жігері жететін. Үнсіздік – ең қолайлы әрі жайлы әдіс! Әй, бірақ... дін жолы мұндайды құптамайды. Қателескеннің қателігіне жөндеу айтылмаса, ол бірте-бірте өзгелерге қатерлі уын жайып тынады.

Ұстазы Жүсіп Хамдани оңашада сөзге тартып:

– Ақиқат керек, бірақ әдеп алдыңғы кезекке шыққаны мақұл! – деген. Одан басқа дәнеңе демеді. Сондағы ойқазық қайсы? Қостағаны ма, жоқ қарсылығы ма?

Сезіміне біз сұғып алғандай, осы екі-үш ауыз сөз өмір сабағындай болып, сана алаңында көлбең-көлбең еткен.

Кешірімшіл көңілге ерік сыбағалап, әуелі өзінен бастамақ боп, Өсертемірге кезігіп, артық кетіп қалғанын білдірмекке ықыластана:

– Біздей пақырыңыз...– дей беріп еді, ол шыны мінезбен шатынады.

– Енді менің маңайыма жоламаңыз, өтінемін, – деді де, ала көзімен ата қарап, кердең басып, маңғаз жылыстаған.

Оған да қатты ренжіп, көңіл тұманына қамалмас па еді, қайтер еді, соның ізінше-ақ бір танысы:

– Сіз, Ахмет, жерлесіңіз Өсертемірге жылы қабақ орнына, тым қатқыл да қатал мінез көрсетесіз, ол жарамайды, – дегені. – Әркімнің өз деңгей – биігі бар...

Ләм демеді. Бұл да сол топырақтасының аузынан шыққан қисайма лепес. Өзі айтпаса, кім білер еді мұны! Қайдан естиді?..

Көп-п күндер бойы асау сезімді іште бұқтырып, сабырмен қайырмалап, қамап ұстап келіп еді. Сөйтсе де аракідік кеуде қамалын бұзып кетуге ұмтылып-ұмтылып қойып жатқан-ды.

Ақыры... шыдам да шың басына атыла шығып, ат байлапты.

Кеудеде даланың дауылындай ала құйын бірнеңе бұрқ еткен. «Сабыр, сабыр» деп күбірлеген. Болар емес. Кеудедегі ой-төңкеріс отқа айналып бара жатқандай. Лап-лап...

Содан… Ахметтi жай кезде келе бермейтiн көқала ашу құшағына тартып ала жөнелген. Тiптi ұстазы Жүсiп Хамаданидiң көңiл жұбатар көшелі сөздерi де осы жолы ойдағы долы дауылға тоқтау қалқаны бола алмады. О, тоба! Бұрын ол кiсiнiң, Хамадани мырзаның, айтқаны екi етпеушi едi, ал дәл бүгiн… Арынды ашуын қайда сыйғызарын, қайда қаусырмалап, байыз тапқызарын таба алмай, аңтарылған.

«...Бұл нендей ашу? Неге сабырыма әзәзіл араласты? Мұным қалай? Сабырсыз ер – сайтанның ойыншығы деуші ме еді! Осы мен... кімге ойыншық бола бастадым екен, а?..»

Ойтүтін бір мезет бықсық болып түтеді.

«...Қой, мен үшін тағы бір өмір сынағы тақап келіп қалды білем. Шығар жол қайсы осы тұйықтан? Қайтпек керек? Не етпек керек мұндайда?..»

Түтінді ой енді лап етіп, қайтадан отқа оранып ала жөнелді.

«...Жоқ, Ахмет, сен бұлай өмір сүруге тиіс емессің! Сен... Алланың құлы болсаң, сол Жаратқан ие алдындағы парызыңды орындап болғаныңша бір күн де, бір сәт те тыным көруге тиіс емессің-ң...»

Әрi ойланды, берi ойланды. Сөйтiп… өз ойының боданына байланып, көктүтiн ойды сейiлтпек боп, көңiлдi күптi еткен түйінді шешпек боп, тағы да үлкен жолға ақжайма жайды. Меккеге, қасиеттi Мекке шәһәрiне бағыт түземекке ғафу ниет сұрады. Ең болмаса қызыр қолдар, перiштелер әумиiн дер, алғы тiрлiгiме ақ жол ашылар деп, ой шырмауығына маталып, қайта-қайта сол сарынның iзiне ілгек салған.

«Уа, киелi топырақ! Бiр жаратқан иеме һәм бiр саған табындым деп басын тауға да, тасқа да ұрған бейкүнә пендең өзiңе сенiм артып, өзiңдi iздеп жолға шықпақшы. Кеудеңдi айқара ашып, шын ықыласыңмен қабыл ала көршi!» деп, iштей жалбарынып, ақ тілеу тіледі. Күндіз-түні ой-тұман көрпесіне оранды.

...Ақыры мұсылманға міндет мінәжат сапарының жолына тәуекел кемесін бағыттаған.

* * *

...Мекке деген сөз аузынан шыға салысымен, ойына парасат мұхитының падишахы Хазіреті Мұхаммед орныға қалады. Мына жарық әлемде алпыс үш жас жасап, «өзіме Жаратқан ие жүктелген міндетті шамам жеткенше өтеп болдым» деп, ана дүниеге аттанып жүре берген Алланың елшісі күндіз ойынан, түнде түсінен тәтті сезімдей болып үзілмеген. Өз басының рахатынан гөрі Адамзаттың бақытын көбірек ойлаған осынау көшелі кісіні мына ел ішіндегі кейбір пысықайлар неліктен түсініп-танымай жүр екен? Өз заманында да түсінгісі келмегендер болған екен, қазір де бар. Азая қойған жоқ. Бұл пенделерге не болған? Бұлары несі?..

Байлыққа қызыққан жоқ. Билікке де құмартпады. Қай кезде де қарапайым, көптің бірі болып тірлік жалғады. Сол қарапайымдылығымен былайғы жұрттың асыл жүрегінен алтын тақ бұйырды. Ең алдымен оның таза жүректі періште мінез кісі екенін жанындағы жары Хадиша-Ана түсінді, сосын да қолтықтан демеп, жақсылық жолына жетеледі. Содан кейін Әбу Бәкір Сыддық, сосын Омар ибн Әл-Хаттаб, Оспан ибн Әл-Аффан, Әзірет Әли ибн Әбутәліп...

Уай, дариға-ай, Алла-тағала өзінің өкілі Жәбірейіл арқылы Хазіреті пайғамбарымызға қасиетті Құран сүрелерін жолдамаса, оны тез түсініп-қабылдап алып, дереу пенделеріне жеткізуге ұмтылмаса, ал содан соң жоғарыда аты аталған жүрегі мен жаны әппақ қардай таза жандар қолдау көрсетпесе – сол замандағы қараңғылық, көрсоқырлық, дүниеқоңыздық, надандық қазір де жалғаса берер ме еді, қайтер еді! Жас қыздар тірілей қара жерге көміліп...

Алқымына өксік толқыны толып кетті де, өз қиялынан өзі теңселіп, жаны шырқыраған. Ауыр еді! Тым кермек ой тұла бойын тыпыршытты.

Көмейінен бүлк-бүлк етіп, жыр бұлағы жанартаудай бұрқырап атылып келе жатқан.

...Құдай жолын таңдаған, одан әсте танбаған,

Адал жанды пендеге сенеді екен, Мұхаммед.

Мен үмметпін дегенді, өзіне кәміл сенгенді,

Шафағат күні қайырымнан құр қалдырмас, Мұхаммед...

Осылайша төгіліп-төгіліп кеп берді жан-дүниесіндегі маржан-жырлар. Оны Ахмет өзі емес, әлдебір құдіретті күштің атымен баян қылғандай-ды.

...Тәңірінің сөзін білмеген, сүннатқа бас имеген,

Түзу жолдан тайғанға, ықылас қылмас, Мұхаммед...

Аз-кем қиял құдығына тұншығып тұрды да, бойын жинап алып, қайтадан әлгі ой жетегіне еріксіз керме керді.

Адамзат игілігі мен бақыты жолында ізгі әрекет еткен көшелі кісілер болмаса, мына жұрт осы күні нендей күйге ұшырар еді? Жүрекке иман кірмесе, онда адам өзінің көркем бейнесін сақтап қала ала ма? Пенденің санасына Әзәзәл араласпасын, ал араласса, онда қап-қараңғы түн-түнек албастыдай баса түспек.

...Абыз Ахмет Меккеге жол жүрер алдында көп күндер бойы Хазіреті Мұхаммедті, оның қасиет дарыған сенімді халифаларын еске ала беретін. Солардың табаны тиген топыраққа бара жатқанын ойлағанда, бойын белгісіз бір сезім буып, жүрегі аттай тулап, алқымына тас кесектей тұтыла қалып, тұншықтырып әкететін...

...Жоқ, қайтсе де Меккедей қасиетті меккеге сапар ізін салмай болмайтын сынды.

* * *

Сәті түскен бір күні шапағат жолына жиналды да, «иә, сәт!» деп ұзақ аттанысқа із тастаған. Оның жолаушылап кеткенін момақан мінез қалада біреу біліп, біреу білмей, мүлде хабарсыз болып қала берген.

Тек Өсертемір қала ішіндегі әлдекімдердің гу-гуінен естіп алып, өз тобы арасында мысқылдай сөйлеп:

– Ғұлама боп ораламын дей ме, көрерміз әлі ол жағын...– деп, кеудесіне мысқыл ойнатып, сөз сауған.

Бір танысы Өсертемірдің мысық тілеулі ниетін құп көрмей:

– Жаратқан иенің бес сауап ісінің бірін орындауға тәуекел кемесін салған екен, неліктен бейбас мінез байқатасыз? – деп еді, оған да жауабы тілінің ұшында кілкілдеді.

– Бес сауап іс – бәрімізге парыз. Бірақ оны ішкі бақай есеппен емес, адал, ақ ниетпен атқарып жатсақ, кәні...

...Неге екені белгісіз, Өсертемір екеуі бір топырақтан бола тұрып, бір-біріне өлердей қас. Жо-о-қ, Ахмет пе екен, бұған салса, онымен қоян-қолтық араласып, қолдап қана жүрер еді, қайтерсің! Бірақ ымыраға келіп, ортақ ойға топтасып, көшелі шаруаға көшуді тілеп тұрар ма! Қашан көрсе де қабағы қатулы, әлденеге өкпелі. Бір сөз айтсаң, он сөзге жүк болар жауабыңды құшақтап қайтасың. Сөйте тұра... кемеңгерліктен үміткер.

Кемеңгер кім? Ондай жан қандай болуы керек? Ақиқаттың ақыл таразысы айтады: кемеңгерліктің алтын үлгісі алыста емес, дәл жанында жүр. Ол – Жүсіп Хамдани! Бәрінің ұстазы...

Ұстаз оңашада айтар еді:

– Маған кім көрінген жалғызсың, дүние-мүлік жия алмадың деп мұқату сөзін нығырлап жатады, – дейді. – Асылы, бұл қате түсінік. Мен бүкіл ғұмырымды адамдардың бақыты жолына арнадым, арнап та келемін. Содан да... менде екі төсек, екі ыдыс, екі орын... ғана бар.

Сөзін қызық көріп, Ахмет осы тұста:

– Неге екеу? – дейтін.

– Өйткені, қонағым келе қалса, бір төсек пен бір ыдыс соған...

– Ал, екі қонақ қатар келсе ше?

– Олай болмайды. Мен әрдайым қонақты тек бір-бірден қабылдаймын. Үшінші кісі араласса, әңгіменің арқауы ажырап, маңыз-мәнісі кетеді.

Уәжге тоқтаған шәкірті әрі қарай сөз саумастан, тіл тізгінін тартып ала қоятын...

Ал, мына Исфиджабтық досы тіпті ұстазына да кей-кейде риза еместігін сездіріп қалып жататын. Е, ендеше оған не үшін ренжіп, қабақ қатуландырсын!..

Хамадани ұстаздың бір сөзі былай өріледі:

– Қабілеттілік кісіде не бар, не жоқ! Бар кісілер онысын бұлдап, мақтан ете бермейді. Ал, жоқтар – жоқ болғаны үшін қатты ызаланып, айналасына ащы уын жаюмен күн өткереді...

Сөз астарын сол сәтінде-ақ сана қазанында зерделеген. Қайталап сауал берген жоқ-ты.

Өсертемірмен әрбір кездесу сәтінде мейлінше ұстамды болып, құлақ естіп жататын қыжыртпа сөздеріне аса мән бермеуі де содан.

Аса көп шаршаған жоқ. Әрбір сәтінде сабырға жеңсік беріп қойып отырды.

«Сайтани сезімге еріп жүргені шығар, түбі ес жинар ол да...» деп, бұл жайынан әзірге күрмеу салып қоя тұрған-ды...

...Мекке!.. Жып-жылы қарсы алған Мекке! Алайда бойға жылылық нұрын сепкенмен, ойға жылылық құя алды ма? Ойқастаған асау ой тиянақталды ма? Күптiлiгi басым көңiлдi көншiттi ме? Ой-ормандағы бар түйткiл өз шешiмiн ширатты ма? Әй, қайдам!.. Әйтсе де, аузын қу шөппен сүртiп, қасиеттi жерге тiл тигiзуден аулақ. Өйтер жөнi жоқ. Қажылығы ше!.. Соны орындай алғанына тәуба деуi керек шығар. Иә-ә, қасиеттi қажылықтың барлық шартын, қажет шартын орындады-ақ. Шын ниетiмен… Сөйтiп, ақыр аяғында Қажы Ахмет аттанды. (Сол Қажы Ахмет аты келе – келе Қожа Ахмет болып өзгермеді ме екен, а?) Ал, көңiлдегi көлбеп жатып алған көктүтiн сейiлмей-ақ қойса, оны өзiнен көргенi дұрыс болар. Иә, өзiнен… Өз бойындағы ойжегiден…

Туған жерге қайтарда білімді пірәдарлардың ымыра-емеурінмен айтқанын тыңдап, соларға құлақ асып, ырым етiп, мойнына Меккенiң айтулы тас белгiсiн, қасиеттi бойтұмарын ілгектеген. Онысы – сегiз қырлы асыл қара тас едi. Бар бәле-жаладан ендігі құтқарушы һәм қорғаушысы – осы асыл тас, киелi тас секiлдендi өз көңiлiне. Сол белгi жатса да, тұрса да жансерiгiндей болып, жан сергiтерiндей болып, көп жылдар бойы мойынсерік болып, жүрегін жылытқан. Бiреулер оған күлiп қарады, ал ендi бiреулері таңданыс байқатты, тағы біреулері «бұған дауа жоқ екен» дегендей бас шайқап қойып, ауыр дем алды.

* * *

«Қу дүние құдайыңды да ұмыттырады!..» 

Ахметтiң түсiнде де, өңiнде де, қайда жүрсе де күбiрлеп айтар бiр ауыз сөзi осы. Жер бетiндегi пенде бiткен өз қарақан басын ғана ойлайтын, өзiне ғана жағдай жасауды тiлейтiн дүниеқоңыздықтан, парақорлықтан қашса екен деп тiледi. Бiр-бiрiмен тең болып, бiрiне-бiрi астамсып сөйлемей, тек қана iлiм-бiлiмге бой ұрса екен деген тілеуді сыналады. Бiрақ оған көнiп жатқан пенде бар ма? Ахмет сонда да, сонда да… жұмыр басты пенде көрсеқызарлықтан, даңғойлықтан, өтiрiк пен өсектен бойын бiржола аулақ салып, бір қадам болса да одан аластаса екен деп арман ауылын жағалаған. Бiрiн-бiрi құрметтеп, сый көңiлмен тату-тәттi өмiр кешсе ғой деп жалбарына сұрады бiр жаратушыдан. Әйтсе де… онысы да өзгелерге күлкiлi секiлдi болып көрiнедi де тұрады. Ол, бiрақ, қайсыбiр қиындыққа тап келсе де, қандай ауыр да ащы сөз естiп жатса да, өз ойынан, өз пайымынан бiр елi де керi шегiнбедi. Тiптi бертiнде осы ойға түбегейлi табан тiреп, ендi соны, сол ойды шын уағыздаушыға айналды. Жыр болып өрiлген көңiлiнiң терең түкпiрiндегi сыр-хикметтердi жазуға бейіл-мінезді нығырлады. Сол хикметтерiнің алғашқы жолдарында ең әуелiм «төңiрегiм надан болды, менi түсiнбедi, айтқанымды ұқпады, сосын да бiлiмдiлiктен у iштiм» деп зар төкті. Оны естiр, оған көңiл аударар құйма құлақ табылды ма дешi әуелi!

Көңіл сарайынан жарық дүниеге жол тартқан парасатты хикметтер бiрде тау суындай болып тасқындап, арылдап-гүрiлдеп, ал ендi бiрде көз жасындай болып мөлт-мөлт етiп, тамып кетiп, төгiлiп кетiп жатты. Оның әрбiр жолы халықтың жүрегіне жетіп, ілтипатына бөленіп, көңiл дауасы болып, дереу-дереу сан тарапқа жақсының мінезіндей болып, тырмысып бара жатқан. Елдiң ықыласы ауғаны соншалық, шайырдың жыр боп өрiлген жан сырын – ауыздан ауызға iлiп-iлiп әкетiсiп, адамнан адамға, ауылдан-ауылға тасыды. Бұл дәулеттiлер мен ауқаттылардың арқасына аяздай батып, кеуделерiне тiкенектей қадалып, тыныш ұйқысын бұзды. 

«Тәйiрi, мына жалаң аяқ Ахмет-ақ бiзге ақылгөйсіп, қалай жүріп-тұруға жөн сілтемек пе! Ол кiмнiң жыртысын жыртысқандай екен? Өз қара басына өзi май жаға алмай жүрiп, хикмет жазған не теңі десейші бейбақтың! Шайыр болған түрiңе!..»

Бұны да айтушы – солар. Сол топ! Дүниеге, шiрiк дүниеге көз тiккен, бар рахат, бар ләззат, бар бақыт – байлықта дескен орта!.. Солардың пәлсапасы!..

...Ол қасиетті мекенге жәй Ахмет боп қадам басып, қайтарда қажы атанып, Бұқара топырағына аса толқулы сезіммен оралғанда баяғы Өсертемір «досы» бұны «құдайдың үйiн» көрiп келген ақылгөй деп, данагөй деп, бiлгiш деп, тағы да келекелеп, қолтығына ши жүгiрттi. «Алла-Тағалаға анық керек кiсi болса, сол сапардан оралмас едi, сонда сүйегі қалар едi-ау, керек болмаған соң қаңғыған шарасыз иттей келген iзiмен кері қайтады да» деп табалап, бұның жаралы көңiлiне тұз сеуіп, жанын шырқыратты.

О, Алла десе, бұларға дауа жоқ шығар! Меккеге барса, бұрам-бұрам байлығын, уыс-уыс алтынын қайда шашарын бiлмеген басқалар секiлдi мансап пен атақ iздеп барған жоқ. Әдiлдiк iздедi. Шындық жолын қайтсем табам деп аласұрған көңiл аңсары ғана. Сол үшiн арыды, ашықты, тарықты, көрмегенiн көрдi. Естiмегенiн естiдi. Сонда да Ахметтiкi дұрыс емес те, Өсертемірдікі жөн болғаны ма?..

«Шiрiген жұмыртқа секілді болғаным ба? Иә, шiрiген жұмыртқамын. Бірақ, кім үшін? Кiмдер үшiн? Дүниенiң буына iсiнгендер үшiн бе?.. Әлбетте, солар үшiн мен сондаймын. Бiткен жанмын. Ал, өз арымның алдында ше? Жоқ. Өкiне алман. Мендiк мөлдір ой менiмен бiрге өледi. Мен барда, ол да бар. Өзiм тiрiде оны өгейсiте алмаймын…»

...Жансарай жауһарына қол созды.

* * *

Үзiк-үзiкойлар! 

Ахметтiң санасын шырмап алған сан-тарау ой сiлемдерi! Берiлмеймiн десе де қиялап келіп, қыл шылбыр салар қиялы құрғыр сiлелетедi. Шарадай басын шақшадай етiп, шаршатады. Жiгерiн жасытады. Ең болмаса… өзiм туған жер – кiндiк қаным тамған топырақ бауырына басып, маңдайымнан аймалап-сипар деп үмiтпен дүбірлетіп жетпедi. Осы топыраққа жеткенше асығып едi. Сонау-у жер түбiндегi Бұқарадан керуенге iлесiп, жаяулап-жалпылап, топырағының иiсiн сағынған Исфиджабқа құр сүлдесiн сүйретiп маңдай тіреген түрi едi. Сөйтсе…

Туған топырақтың қабағы мүлде салыңқы. Елдiң сиқы тым жүдеу. Тiрлiгi самарқау. Ақ дегенi алғыс, қара дегені қарғыс болып, iсiп-кеуiп отырған тағы да – дәулеттiлер, шонжарлар. Солардың дегенi – деген, айтқаны – айтқан, сөйлегені – уәж!.. Мына дөңгеленген дүние неткен, неткен, неткен әдiлетсiз!.. Неткен, неткен, неткен алдамшы!.. Қайда барса да, кiммен тiрессе де – бар күрескенi әділдік жолы-ды. Ендi өз топырағына келсе, сол қисық күй, сол қалып, сол көрiнiс, сол ескі әдет тағы да алдынан, қарсы алдынан «мені қайтесің» деп кесе-көлденеңдеп қасқайды.

Ойында әрқилы сезiмдер шарпылысып, дегбiрдi алған соң, қолына қалам ұстады. Ой жиһазы – хикметтері тағы да ботадай боздап, төгіліп берген. Көңiлдiң көл-көсiр сыры болып, бейкүнә жандай безілдеді. Көкiрек сарайындағы көкала шер ендi жыр кестесiне өрiлдi. Тыңдаушысы – жүдеген, жадаған халқы! Демеушiсi де, дем берушiсi де солар!..

Өмiр – дөңгелек өз жолынан, өз бағытынан айныған емес. Әр кеудеде – бір арман! Сопылық жолға түскен осынау жұмыр жердiң жұмыр бас бір пендесi – шайыр Ахмет өз жырларымен әуре болса, былайғы ел өз саудасымен әуре. Ұлы Жiбек жолының бойымен ерсiлi-қарсылы ағылған саудагерлер… Олар керуен-керуен алтын, күмiс, жiбек, жүн, түбiт, сақтиян тасып, соны саудалап, басқалардың көзiн қызықтырумен болады. Дүние, шiркiн, кiмдi алдандырмаған, кiмдi тура жолдан тайдырмаған!.. Исфиджабтың халқы сондай алдамшы қызықты алдыңа тартар көздiң де, көңiлдiң де құрты – алуан түрлі асыл зат тасыған саудагерлер келсе, iстеп жатқан iсiн де, ұстап отырған құсын да – бәрiн тастап, сонда жүгiрiседi. Осындайда шайыр жалғызсырап, жетiмсiреп күңіренеді. Көкiрек сарайы иен далада қаңырап қалған иесiз диiрмендей азынап қоя бередi.

«Менiң бәйiт-өлеңiм бар халықтың көңіліне қонып, жүрегіне жол табар ма? Түсiнер ме менiң жан сырымды туған халқым? Ұғар ма перзентiнiң аңсар көңiлiн! Әлде… өмiр бойы олар менi, мен оларды түсiне алмай, шерменде болып өткенiмiз бе!..»

Осылай деп, ішіндегі аласапыран сезіммен арпалысып, жанын қоярға жер таппай жүрген кезінде... Бұқарадан баяғы «досы» Өсертемірдің елге оралғанын арадағы сөзжүйріктер құлағдар еткен. Әуелгі естіген сәтінде көңілі шалқып кетіп, ескі танысты тезірек көріп, онымен тіл қатысуға ықтиярланған. Алайда, көзтанысы бұны аса ыстық ниетпен күтпеген сыңайлы.

– Сен де осында ма едің! – деді алғаш жүздесу сәтінде.

– Енді қайда барушы едім! Туған жерім-м...

– Туған жерді іздейді екенсің-ау! Ал, мен ойлап едім... Ұлылық сырқатымен ауырып, ел-жер дегенді мүлде ұмытып кеткен шығар деп...

Ахметтің ішкі сарайы дермене жұтып жібергендей болып, ашытып ала жөнелген. Оның осы сөзі әсіресе жанына біз сұққандай қатты батты.

– Өсертемір-ау, кісі ұлылықты армандай ма? Ондай бағаны күні ертең соңында қалар халқы, елі бермес пе! Егер, әрине, сондай атқа ылайық болып жатсаң...

– Ал, сен... сен Бұқарада жүріп-ақ кемеңгерлер қатарына жазылып қоймап па едің? Тізімнің басында жүр деп естіп едім...

Тікен сөзін қадап алды да, бұдан әрі тілдесуге зауқы жоқ екенін сездіре, кілт бұрылып, желкесін көрсеткен.

Кездесу де осымен аяқталған-ды...

Дәл осы тұста өз көңілі де алабұртып, әні-міні деп, тағы бір сапарға әзірлену жағдайында болатын-ды. Арыстан баб бабасы бар ғұмырын өткерген өңір – Иассы топырағына қарай бүйрегі бұра түскен. Аңсары ауды да тұрды күні-түні.

Туған жерін – Испиджабты артқа қалдырып, енді Иассыға жол жүріп бара жатқан мезетінде, қайдан келе қалғаны түсініксіз, тағы да Өсертемір бой көрсетіп тұрып:

– Сағынуың да оп-оңай, сағынышыңның басылуы да оп-оңай екен-ау, сенің...– деп, тілінің тікенін байқата, қадап сөйлеген.

– Мені мақсат сапары жетелеп барады! – деді ашу-ызаға бәрібір ерік берместен. – Адамның арман-жолы өліп, көрге кіргенде ғана тұйықталады.

Қыңыр досы қайтадан жағын қайшылады.

– Халықтан үлкенсің бе? Айтшы, қане?

Жауап қатты.

– Көпке топырақтай төселіп қызмет қылсаң ғана – перзенттік парызыңды өтей аласың.

Еселей сөйлеп, әйтеуір бір жерден қылдай етіп, қатты ұстап, ойтығырыққа тіремек ниетін байқатқан.

– Сөздің салмағы бола ма?

– Ниетсіз, құлықсыз, құштарлықсыз, қиналыссыз сөздің салмағы, әрине, болған емес.

Тағы да екпіндете еселей түсті.

– Жүрек дірілін сезе аласың ба?

– Іші қулыққа толының, көкірегінде ар-ұяты жоқтың жүрегі, әрине, дірілдемейді.

Енді екінші жағына аунап түсіп, төте сұрақпен төпелеп жіберген.

– Сен, Ахмет, ең алдымен мұсылмансың ба, жоқ түріксің бе?

– Жасқанып-жалтарарым жоқ: мен ең алдымен түрікпін, содан соң – мұсылманмын...

– Еһе, – деді Өсертемір. – Әлі осы сөзің үшін мықтап таяқ та жерсің. Көрер құқайың алда екен. Мен айтты деме...

* * *

...Адамдардың, әсiресе дүние-мүлiк үшiн жанын жалдаған, сайтани сезімге бой алдырған адамдардың пиғыл-пейiлi бойын тiтiркендiрдi. Олармен қатар жүрiп тiрлiк кешуге, өмiр сүруге бойы жиренгендей. Көңiлiне күптi ой кептелдi. Ендiгi жерде өз бойындағы ең асылын – жансарай жауһарын кiрлетiп алатындай қорықты. Жансарай жанарын бітеп алардай үрейленді.

«Алтын – әшекеймен, сырлы-сақтиянмен, көз жауын алар жүн-жiбекпенен менiң кеудемдi кiрлете алмассыңдар. Менiң көкiрек сарайым – алтындай асыл, саф ауадай таза. Тазалық тұңғиығы! Өзiм соның ғана үнiне құлақ асамын. Менiң әмiршiм – өзiмнiң жансарайым...»

Оның жүрек соғысы осыны айтатын. Оның көкірек сарайы осылайша сыр төгіп тұратын. Қайта-қайта ойына мұраты мен мұңын арманына астар еткен кiршiксiз көңiл иесi – қасиетті Мұхаммед көз алдында тұрып алған. Бұл фәниден алпыс үш-ақ жас жасап, өте шыққан қайран пайғамбар!.. Адамшылықтың, тазалықтың, парасаттың пайғамбары…

«Осы бiз, пенделер, жаратқан иенi неге аспаннан, сонау көк тұңғиығынан iздеймiз?.. Алланы көре алмаймыз, сосын да ол туралы сезімді кеудеде әлдилеп ұстаймыз. Құдайға қолымыз жетпейдi, содан да оның құлымыз! Өмiр бойы құлшылық етумен бұл фәниден өте бермекшiмiз. Ал… Алла-Тағаланың көзiндей болған адам, пенделiктен бойын аулақ ұстаған, жер-жаһанға алла iлiмiн жайған, бар ғұмырын соған бағыштаған… Хазіреті Мұхаммед баба өмiрi бiзге неге сабақ емес? Оның шын пайғамбар екенiн мойындап, неге бас имеймiз, пенделер-ау!..»

«Пенде Мұхаммедтен пайғамбар Мұхаммедке адамдар арасында жер басып жүріп-ақ көтеріле алған кiсiге күдiк келтiруiмiз қалай осы?..»

«Алла атын басқамен алмастырып, дүниеге көз тұндырып, бiржола алжасып, бет ауған жаққа ылағып бара жатқан жоқпыз ба?..»

«Құмырсқа тiрлiкпен күн кешкен қайран пенделер-ау, ес жиып, еңсе көтерiп, шариғат үнiне құлақ асып, Хазіреті Мұхаммедтiң үмбетiмiз дер кезiң болар ма сенiң!..»

«Қайда, қайда бет алды Жаратқан иенің құлдары – адамзат көшi! ..»

Күнұзақ осылай деп күбiрлейдi. Қатты да айтпайды, iшiне де бүкпейдi. Қатты айтпайтыны – мына айналасындағы тiршiлiк иелерiнiң бұл ойды дұрыс түсiне алатынына күдiгi көптiгiнен; iшiне де бүкпейтiнi – сыртқа сыр етiп айтқысы келетiнi, өз сырын өзi ойда өлтiруге қорқатыны…

Көзiн ашса да, жұмса да – көлбендеген өз көңiлiне аса қымбат бiр бейне: ол қасиеттi Хазіреті Мұхаммед…

Тiптi соңғы кездерi сол кісіні жиi-жиi түсiнде де көретiн халге жеткен. Кәдiмгiдей, өңiндегiдей. Бiрге жүредi. Ой бөлiседi, сыр айтысады…

Ояна келсе… бәрi де елес. Тағы да бiтпейтiн қу тiрлiк… Мұхаммед өсиетi бiр жақта, жердегi қым-қуыт тiрлiк бiр жақта. Талас, тартыс!.. Дүние үшiн жанталас!..

«Түһ!» деп күйiндi ол. «Қайда барып бой тасаласам екен! Мына улы жыландай уы мен зәрiн бойға дарытпай қоймас жиiркенiштi тiрлiктен қайтсем құтылам?.. Қайтсем бойымды аулақ салам?… Уа, пайғамбарым, әруағыңмен жебешi менi! Сенен басқа сүйенерiм жоқ. Менiң пiрiм – бiр өзiң. Қайдасың?.. Қайдан iздеймiн сенiң рухыңды?.. Қайда ол? Қайда-а!..»

...Түнде түс көрсе болды, қайта-қайта кезінде Жауһар аталған көне қала – Иассы шаһары елес беріп, жолындағыны жапыра ығыстырып, кіріп келіп, көкірек сарайына орнығуға ұмтылып жатады. Өңiнде ненi ойласа, түсiнде соны тамашалап кететін. Сән-салатанатқа оранып, тотыдай таранып, сұңқардай сыланып, жасанып алған Иассы… Жан-жақтан ағылған халық… Деп-демде кiп-кешкене қала он есе, уа, тiптi жүз есе үлкейiп шыға келiптi. Айнала елдiң бар ықыласы осы жақта. Үлкенi де, кiшiсi де ат басын тiреуге асығулы. «Әзiрет сұлтанымыз осы» деседi бiр-бiрiне күбiрлесiп. «Қасиет тұтар мекеніміз де – осы!..» Тiптi кейбiреулерi Ахметтiң жан сырындай болған хикметтерiн толғана айтып, толқи айтып, жатқа соғуда…

Ояна келсе, түсi!.. Әдемi түс, әсерлi түс, «Қасиетiңнен айналайын, Иассы» деп ойлады. «Топырағың тек емес-ау сенiң!.. Ендiгi мекенiм өзiңсiң десем, кеудемнен керi тебермiсiң! Жоқ, мен сендiкпiн. Аңсарым да, арманым да сен! Бұдан былайғы көңiл дауасын да, ой дауасын да өзiңе телiгiм бар. Ендiгi бар мақсат-мүддемдi өзiңе жалғаймын. Перзентiңнiң ниетiн қабыл ала гөр, қасиеттi мекен!..»

Осылай деп күбірлеуі мұң, есіне тағы да ұлы ұстазы Жүсіп Хамадани сап еткен. Ол кісі бір жолы айтты:

– Шәкіртім, сен Исфиджабтан емессің бе?

– Солай, ұстаз.

– Ал, Отырар шаһары тым алыс па?

– Жоқ, жақын.

– Ендеше, тыңда. Сол Отырардан осыдан екі ғасыр бұрын аса дарынды, ұлы ғұлама шыққан. Есімі – Әбунасыр. Бірақ, ныспысына әл-Фараби ат-түрки деп жалғаған.

– Неге?

– Өйткені, арабтар мен парсылар көне Отырарды Фараб деп өзгеше ат берсе керек, – деп, ұстазы аз-кем мүдірді де:

– Ал, енді сен сол ғұлама баба еңбектерімен жете таныс болуың әбден қажет, өйтпейінше білімнің биік шыңына өрмелей алмайсың, – деді.

– Бабам жайлы жиі-жиі естіп қоюшы едім...–деп, Ахмет ұстаз алдында күмілжіген. – Әйтсе де тағылымды еңбектерін қай тілде жазғанын біле алмай далмын. Естуімше, біздің елден ерте аттанып кетіп, қайтып оралмаған.

– Туған жерге оралмады, ұмытып кетті деп асығыс баға беру дұрыс емес, есесіне туған топырақтың атақ-даңқын қалай шығарды деп бағалаған әлдеқайда салмақтырақ! – деді Хамадани. – Әбунасыр бүкіл Қыпшақ елінің мақтанышы. Ал, еңбектерін көбіне араб тілінде түзген деседі. Сен... ол тілді үздік білмеуші ме ең?

– Әрине, ұстаз! Алла-тағала Құран Кәрімді араб тілінде түсірген. Сосын да алдымен білуді парыз еттік. Десек те...

– Ә, шәкіртім, сенің көкейіңнің арғы түкпіріндегі кермек өкінішті сезіп те тұрмын. Түркінің дана ұлы неге түркі тілінде ұлағат сөзін айтпады демексің бе?

– Ол үшін емес...

– Ал, сен... сен солай ет! Қолыңды кім қағып, жолыңды кім жауып жатыр...

Сол күннен бастап, Ахмет ұлы бабасының асыл мұраларын іздеп, көзі шалып қалған жерде аса құрметпен қолына алып, үнемі оқып, ойына ой қоса түскен-ді. Философтың шегі мен шеті жоқ теңіз білімі өзінің тұңғиығына тартып бара жатқан.

...Күні кеше Иассы шаһарына бет түзеген сәтінде де көз алдында Әбунасыр баба бейнесі мұнарланып тұрып алған еді...

* * *

Кезекті намазын оқып болып, бет сипап, енді ғана жайнамазын жинамаққа ниет жасап жатыр еді, тыстан бір ер кісінің дөрекі үні дүңк етті.

– Сыртқа шық, сопы!

– Ау, бұл кім? Ішке кірмейсің бе! – деді Ахмет сыпайы үнмен.

– Шық тезірек, діндар! Қабылдап ал, мынаны...

– Ол не? Кім бұл? – деп, көңіл секеміне жол берген.

– Ой, жетесіз! Шығасың ба, жоқ па!..

Дөрекі дауыс одан бетер барқылдады. Үйден шықпасына қояр емес. Тыста екі кісі тұр екен. Екеуі де аузы-басын таңып алған. Өздерінің кім екенін танытпасқа жасаған талабы ма?

– Мына қымбат затты өзіңе арнайы жолдады! – Дәу қара осыны айтты да, қан жұққан кір дорбаны бұған қарай ытқырып жіберген. 

– Кім? Кімнің сәлемдемесі?

– Оны ішін ашқанда біле жатарсың...

Екеуі аттарын бұра салып, шауып ала жөнелді. Арттарында шұбатылған, көз тұтатын қою шаң қалған.

– Ау, тоқтасаңдаршы! Өздерің кімсіңдер? – деп, Сопы абдырап тұрып қалды да, сосын есін жиып, дорбаға қарай қалт-құлт етіп, қадам жасаған.

«Бұл не? Бұны кім беріп жіберді екен! Сыртына қан жұғыпты-ау!..»

Ақырын дорбаның ауыз бауын ағытып жіберіп, ішіне назар тіктеген. Ішінде – бас! Кісінің басы!

– Астафыралла! Астафыралла-а!.. – деп, үрейлі үнмен жағасын ұстаған. Сосын екінші мәрте қарағанда әлгі бас өзінің жалғыз ұлы – Ибрагимдікі екенін бажайлап, тұла-бойы дірілдеп, әл-дәрмені құрып бара жатқан.

Жүрегі әп-сәтте шым-м ете түсті. Тағы, тағы да мұны жасытып, алған бағытынан тайдырмақ болғандары. Осылай істесек, өз ойынан айниды дегендері.

– Ей, пенделер-ай! – деп, аспанға қарап, қабағын түйіп, жаны шырқырап, қынжыла тіл қайырған. – Жастай жұлып, көктей солдырғандарың қалай? Жас жауқазынның сұрауы болмас па! Жастың обалы кімге?..

Осыны айтқанын біледі. Одан арғысы есінде жоқ. Көзінің алды деп-демде дөңгеленіп, қарауытып ала жөнелген.

– Абыз, көзіңізді ашыңыз! Есіңізді жиыңыз!.. – деген дауыстан ес жинаған. Төбесінен төне қарап тұрған – екі шәкірті.

– Ұстаз, сізді дәрісханада күтіп қалдық.

– Ә-ә, онда жүріңдер сонда.

Өзі бастап, екі шәкірт соңынан еріп, дәрісханаға кірген. Көптің алдына шығып, бет сипап, кезекті дәрісін бастай берген. Құран Кәрімнің түркіше аудармасын мақамдата айтып, тағы да әуездете ұзағынан жалғастырып жатқан. Араб тілін әлі толық танып-білмейтін елге түсіндірудің төте жолы осы болар деген көңіл тоқтамы. Бірақ, осынысы үшін кержақ кісілерге кәдімгідей-ақ жақпай жүр. Жолына тосқауыл қойғысы келетіндер мың-сан...

Даусы бірде жуандап, бірде жіңішкеріп, қалай және қайтіп сөйлеп жатқанын да аңғара алар емес. Бірақ, жаңыласпасы анық. Айтары – көңіл сарайында талайдан жатталып қалған өсиетнама... Түркіше төгіліп тұрған насихат сөз...

– Қандай мықты кісі! – деді шәкірттерінің бірі. – Туған баласынан айрылып отырса да, міз бағып, сыр білдірер емес.

– Жоқ, сен байқамапсың! Ұстаздың төбесін қарашы. Тақиясының астынан бу көтеріліп жатқан жоқ па! – деді екіншісі. 

– Ол ненің буы?..

– Демек, ішкі сарайында аласапыран сезім от боп алаулап тұр. Ол соны баян етеді...

* * *

Сол оқиғадан соң көп күн, көп түн ой азабына түскен. Көзін ашса да-баласы жымия күліп тұрады, көзін жұмса да – сол бала бейне қиялынан кетпей, ой құрсауына алады.

«Балам-ау!» деп қиналды ұстаз. «Мен не істейін! Бұл құдайдан безген пенделерге қайтсем Хақ тағала жолын ұсына алам? Мына жер бетіндегі барша жамандық пен зұлымдық, өтірік пен өсек, ұрлық пен қорлық – барлығы да иманның жоқтығынан жорға атқа ырғып мініп жатыр. Көңіліне Әзәзіл ой кіріп алған кісі біреудің обалын да ұмытады. Сен, балапаным, алланың сүйген құлы болып мына фәниден өттің. Ана дүниеде көрер жарығың жаннатта болады, балапаным! Мен соған риясыз сенем-м...»

Өстіп, өз көңілін өзі жұбатып, сыбыр сөзін айтады. Жалғыз ұлды жер қойнына беріп, ендігі үміті-жалғыз қызына бар сенімін артады. Гауһарым аман болса екен деп, арман жібін көңіл жиегіне ілгектейді.

Аракідік өз қиялымен өзі сөйлесіп отырады да, жалғыз ұлының өліміне кінәлі жанды көз алдына елестетеді.

– Ол сенсің ғой, Қаһан! – дейді күйіне.

Сол сәтте Қаһанның тарғыл даусы естіледі құлағына.

– Иә, бұл менің ісім! Ал, маған не істей аласың?

– Мен сенімен айтыспаймын да тартыспаймын. Тек сұрарым – қауынды жастай, көктей жұлыпсың, соған өкінбейсіңдер ме?

– Сен ылғи піскен қауын жеп үйренгенсің ғой, ал енді кәмек қауынның да дәмін татып көр. Қалай болар екен!..

– Бұларың... бұларың тым қатігездік! Адамның адамға мұндай қатыгез, тасбауыр болуын Алла-Тағала еш қостамайды...

– Алла! Алла деймісің? Осы сен Алла атын жамылып алып, бүкіл шаһар жұртын ашса-алақанында, жұмса-жұдырығында ұстамақ болдың емес пе! Жоқ, біз оныңа көнбейміз. Көне алмаймыз...

– Мен билікке ұмтылған емеспін. Менің бар ойым – кісілердің жүрегіне иман нұрын құю еді.

– Өтірік! Өтірік атасың! Сен де билікке, лауазымға еш қарсы емессің. Оны мен баяғыда-ақ байқағам. Білем оны...

Ахмет Қаһанның мына сөзінен қатты тіксінді.

– Қайдан білесің? Екеуміз көп жыл таныс па едік?

– Таныс болмасақ, танитындар бар. Солармен сыр бөлісеміз. Соларды тыңдаймыз.

– Оларың кім? Аты-жөні бар ма?

– Бар.

– Ендеше, неге жасырып тұрсың? Айт! 

– Мәселен, Өсертемір... Мұндай адам жайлы көп түсіндіріп жату керек емес болар.

– Е-е, – деді Ахмет. – Өсертемір ме? Ау, ол деген... ол дін мен байлықты былықтырып, шатастырып, матастырып алған бейбақ қой. Алты аласы, жеті бересім жоқ, десе де әділдік деген биік бәйтерек алдында неге арымызбен сөйлеп үйрене алмай-ақ келеміз осы...

Қаһан тағы да қиғаштады.

– Өсертемірге тым төменнен қарап, белден басып баға беретін сияқтысыз. Ол жарамайды. Өмірге бейімді де білімді ондай кісілер бұл аймақта саусақпен санарлық қана...

Іш ашуын тежей алмай, даусын көтере:

– Халқыңа қызмет ету білімнен емес, тәрбиеден! – деді. – Тәрбиесіз наданнан еш жақсылық күтуге болмас. Тәрбиесіздік – елдің соры...

– Тәрбие! Білім!.. Сөзіңде түк мағына жоқ. Құр ақыл... Құрғақ ақыл... Ха-ха-ха!..

Дауыс жоғала береді. Ахмет жан ұшыра орнынан ұшып тұрады да, ашуға булығады, сосын қайта сабырға кезек береді.

Ойына Әбунасыр бабасы орала кетеді.

Көп еңбектерін оқып болып, тайғақты тағдырымен танысып алған соң, бас иіп, тағзым жасаған. Ұлы десе ұлы! Әлем философиясының түпсіз тұңғиық ұстазы Аристотельді терең түсініп, талдап тұрып еңбек жазуы – ерлік емей немене! Бүкіл араб-парсы жұртын білім-парасатымен мойындатып алып, «Екінші ұстаз» деген атты мәңгі серік еткені ерлік емей немене!

Ол да күресті, арпалысты. Бірде жеңді, бірде жеңілді. Кейде сүрінді, сосын қайта тұрды. Мына жарық дүние ақылдылар үшін, сөз жоқ, ұлы азап! Ал, ақылсыздар...

Көз алдына бірде Өсертемір, енді бірде Қаһан елестеп өтіп, жанын қоярға жер таптырмаған...

Сондай қиналыс күндерінің бірінде түс көріпті. Түсінде Хазіреті Мұхаммед бұған тіл қатып:

– Ей, Алланың құлы! Сен неге болған іске сонша қапалысың! Алла-Тағала өзінің аманат жанын қайтарып алды. Бар болғаны сол. Ұлыңның жаны жаннаттан әлдеқашан орын тапты. Ал, өзің істейтін іс мына жарық дүниеде әлі көп, – деп құлағына сөз құйып жатқандай.

Ояна келе, Хазіреті Мұхаммедке салауат қылды. Ұлдары тұрақтамай, ең соңында сүйікті қызы Фатимадан ұрпақ таратқан Алланың елшісіне бас иіп тұрып, салауат сөзін сыбырлап айтты. Енді күндіз-түні жанын қинап, болған іске өкініш етпеуге серт жасады.

* * *

Ой толғанысынан бәрібір бас азат бола алмаған құдайдың құлы бiр күнде көңiл шешiмiн өз қолымен көгендеді. Сейхун мен Қаратаудың қақ ортасындағы кiшкене мекеннен – шағын шаһардан өзiнiң мәңгi орнын таппақ ниетке тәпсір етті. Ол – түсiнде жасанып тұратын Иассы. Сол жерден Қылуеттi – жер асты үйiн қаздырды. Ішкі ойы қашан iске асып, қашан орындалғанша, шаруа орайласып, біткенше, неге екені белгісіз, көңілінен тыншу кетті. Жанына әлдене маза беруді қойды.

Осы екі аралықта Иассыға Испиджабта бірге оқыған «досы» Өсертемір де қара көрсетіп қайтқанын сезіп қалып еді. Ол әркімдермен жолығып, сөйлесіп-сырласқан бола жүріп, Ахметтің нендей іс бітіріп жатқанынан хабардар болуға тырысып бағыпты. Мұны осындағы бір алғыр шәкірті баян қылды.

– Ұстаз, – деді шәкірт. – Өсертемір ағатай көп білетін, аса білімдар кісі ғой. Бірақ, неліктен сізді ұната бермейді?

– Оны қайдан білдің, шәкіртім?

– Сөз – емеуріннен! – деді алғыр шәкірт. – Сізге тілеулес кісі олай ой жентектемейді.

– Ә-ә, – деді ұлы ғұлама даусын соза түсіп. – Байқайсың ба, мына өмірде көп жағдайда адамдар бір-бірін көтермелеп, жақсы көруге ықылас байқата бермейді. Оның басты себебі неде? Ойландың ба?

– Ойландым. Бірақ жауабын әлі таба алар емеспін.

– Өйткені, адамдар мына тірліктің қызығы мен шыжығына шым батып кетеді де, не билікке, не байлыққа бас қояды. Бұның аяғы бір-бірімен бәсекелестікке, тіпті жауласуға дейін арқан создырады.

– Ұстаз, осы жағын ойламаппын! – деп шәкірт бас иді. – Сіз менің көзімді аштыңыз. Енді бұдан былай осы жайынан ойлана жүретін боламын...

Ахмет оның арқасынан қағып, алдағы тірлік-әрекетіне сәттілік тіледі...

Шәкіртімен әңгіме-дүкен құрған күннің кешінде ойламаған жерден Өсертемір Ахметтің тар лашығына бас сұққан.

– Келмесем де болар еді, – деді жартылай есік ашып тұрып. – Алайда, екеуміз де даңқты шаһар – Испинджабта туғанбыз, тегіміз де, қанымыз да жақын. Қия алмадым қате әрекетке...

Сөз сорабын аса түсіне алмай:

– Қандай қате іс? – деді. – Қай жерден қателесіп жүрмін, а?

Өсертемір желкесін қайта-қайта уқалап тұрып:

– Үш қателігің бар, – деді. – Оның біріншісі – қасиетті Құран Кәрімді арабша емес, түркішеге аударып, оқытып жүргенің. Екіншісі – хикметтеріңді де сол түркіше түзе бастағаның. Ал, үшіншісі... Оны айтпай-ақ қояйын, ішің біліп тұр.

Жерлесінің «қателік» деп бадырайтып бетке айтқан кемшілігіне жауабы да даяр-ды. Соны тізбеледі.

– Құран Кәрімді түрікшеге аударсам – өз халқыма «түсінікті болсыншы» деген ізгі қызметім. Ал, хикметтерімді түркіше жазсам – ол да өз халқыма деген ұлы махаббатым...

– Жарайды, солай делік. Ал, үшіншісі...

– Пайғамбар жасынан асып барамын. Сосын да жер астына Қылует етпек ойым бар екені рас. Жер жүзіндегі сопылар түгел солай етеді.

– Бәрі емес! – деді Өсертемір. – Олай етпейтіндер де өмір кешкен. Алайда, ол енді... өз шаруаң... Менікі – ескерту ғана...

Сосын бұрыла берді де, қайта тоқтап, бұған жаны ашығандай кейіп таныта:

– Алланың хақ жолынан ауытқи берме! – деді.

– Мен ауытқыған емеспін.

– Е, ендеше неге бүкіл Иассы жұрты сені ұнатпайды? Неге балаңның басын өткір қылышпен ойланбастан қағып тастады? Неге өзіңе қастандық жасауға аса құштар? Неге-е...

– Тоқтат, Өсертемір! – деп, дауыстап жіберді Ахмет. – Қанды жараның аузын тырнама. Онсыз да кеудем сыздап, жанымды қоярға жер таппай жүрген жанмын.

Сонда да аузын жаппаған.

– Жәй ғана айтар болсам – сенің Алла-тағала атынан жұмыр жерге түскен қасиетті кітапты басқа тілде оқып-үйретуің зор қателік. Осы кері ісің өзіңе аса қиын күнә боп жабысады деп баяғыда-ақ ескертіп едім, тыңдадың ба?

– Мен Қасиетті Құран Кәрімді ешқашан ешкімге бұрмалап үйреткем жоқ. Олай етуге арым да жібермейді. Бәріміз де Жаратқан иенің құлымыз...

Енді «сөзім бітті» дегендей, аузын ашып-жұмып алды да:

– Жер астындағы үйге көшіп аламын дегенің әрбірден соң дұрыс болар, сірә! – деген. – Әйтпесе мына өмірде бұдан былай тірі жүру саған аса қауіпті-і...

Қияс сөзін қисая айтып, теріс бұрылған...

...Күндердiң күнiнде сол жер асты үйiн – Қылуеттi (хильвет) әзiрлеушi жiгiттердiң бiрi бұның үйiнiң есiгiн қағып, ішке кiрiп келгенде қалай орнынан ұшып түрегелгенiн сезбеген.

– Қанi, қайтты!.. Не болды?.. – деп, дегбiрсiздендi.

– Бiттi, сопы аға! Бәрi де әзiр…

Тап осы мезетте сопы Ахметтiң буын-буыны дiрiлдеп, көмейiне әлдене тығылғандай, үнi шықпай бiраз уақыт тұтығып тұрып қалған-ды.

– Жарайды, жарайды! Сәлден соң өзiм барып көрермiн… – деп, қырылдап үн шығарып, жауап сөзiн айтқан.

Жiгiт бас иiп, шығып кеткен соң, көңiлi тағы да алақұйын болып, ой додасы омырауында ойнақ салып кете барған.

«Осымен… осымен бәрi де бiткенi ме? Мына жарық дүниенiң бар қызығы, бар әдемiлiгi, бар жақсылығы, бар ләззәтi… ендi мен үшiн баз. Жарық дүние тағы да мәнгі жасай бередi, бiрақ менсiз. Мен жоқпын. Жер астындамын. Қылуеттемiн. Онда…Хазіреті Мұхаммед пайғамбарымның әруағымен тiлдесем. Рухымен табысам… Мiне, осыны көңiлге медеу етермiн. Иә, медеуiм сол болмақшы! Өз қалауым! Өз дегенiм!..»

Орнынан тұрды. Үйдi ерсiлi-қарсылы кезiп, екі қолын артына ұстап, ұзақ жүрдi. Көз алдынан жер асты үйi – қылует кетер емес. «Оу, бұл не тұрыс, кел, келсеңшi тезiрек» деп өзiне шақыра, дыбыс беретiндей. «Қорқасың ба! Неден қорқасың? Жер астынан қорқудың қажеті жоқ, қайта жер үсті әлдеқайда қорқынышты!» деп қайрай түсетіндей.

«Жоқ, жо-жоқ! Бұл не өзi?.. Неге толқыдым! Өзiмнiң көңiл сарайымнан шыққан, өзiмнiң еркiме салынған, өз дегенiммен болғалы тұрған iс! Неге кiбiртiктеймiн? Мұныма жол болсын-н!..»

Абыз ендi өзiн-өзi қатайтып, бойын жинап алған. Сосын сырт киiмiн киюге ниеттеніп, күйбеңдей бастаған.

Сөйтсе де бойдағы жеңiл дiрiл біржола кетпей, әлі де денесінде қалт-құлт етіп тұрып алған-ды.

Бүгiн түнде қайтсе де Қылуетке түспек. Бұл – кесiмдi шешiм! Өз жүрегімен қалаған қадамы...

...Сөйтiп, ойға алған шаруасы бiтiсiмен, бiр түннiң iшiнде қарт шаһардан ұшты-күйлi жоғалып, көзден тасаланды. Былайғы халық сол күні оның қайда кеткенiн де бiлмедi. Можантопайлар «е, тағы да қиял соңына еріп, кеткен шығар қаңғырып» деп, мысқылдай, мазақтай, соңына сөз ілестірді.

Ертесіне-ақ бүкiл Исфиджаб, Тараз, Отырар, Бұзық, Шаш, Қарааспан, Бассаған, Ортасаған, Құлан өңiрiне сыпсың хабар жүгіре жөнелген. «Құл абыз Ахмет пайғамбар жасына жеткен соң бұл дүниенiң қызығын тәрк етiп, жер астына түсiптi. Пайғамбар жасынан артық жасамаймын, сол қасиеттi кiсiден қай жерiм артық дептi. Сөйтсе, ол үнi Хазіреті Мұхаммедтiң құлағына шалыныпты. Сосын Алланың әмiрiмен оған жер астының алтын қақпасы ашылыпты» дестi.

Осыдан кейiн… қара жер басып жүргенде ешкiмге керек болмаған ұлы ұстаз, философ-ғұлама қайран шайыр жұрттың бәрiнiң аузына iлiгiптi. Екiнiң бiрi шүйіркелесе қалса, оны сөз етiптi. «Тектен-тек табақ босатып жүрген кiсi емес екен, бiз оны арамызда, жанымызда жүргенде түсiнбеппiз де бiлмеппiз-ау» десiптi.

Өз бойын пенделiктен аулақ ұстағысы келген аңыз – адам қайтып жарық дүниеге біржола шықпай қойыпты. Шыққысы келмепті.

Ал, Өстемір болса:

-Е, енді қай бетімен жарық әлемге шығады!-деп мұқата мазақ сөзіп айтыпты.- Оған жер бетінде істейтін іс қалған жоқ енді... 

* * *

...Ол жұмыр басты пенделердiң бойындағы атақ құмарлық, күңшiлдiк, екiжүздiлiк, надандық, кекшiлдiктен… бойтаса болғысы келді. Кiсiлiктiң атын кiрлетер ең үлкен кесел – дүниеқоңыздықты шын ниетiмен мансұқ етпекке талпынды. Оны, бiрақ, өз заманында ешкiм де ақыл ұясына қондыра алмаған.

Ал, сегiз қырлы асыл қара тас – қасиеттi бойтұмары оны әрдәйiм еске түсiретiн, мәңгi ұмыттырмайтын белгi ретiнде бiзге дейiн жетiптi. Бiздiң ұрпақ та сопы туралы сөз қозғап, әртүрлi ойға қозғау салыпты. Кейбiр дінді өз деңгейінде түсіне алмаған дүмбілездер мен дiнсiздер ғайбат сөз айтып, сопының өмiрiн сан-саққа жүгiртсе, тағы бiреулер «Ахметтiң өзi де сол қасиеттi белгiдей мұсылманшылығымыздың мызғымас бойтұмары болып қалып қойған екен-ау» деседi.

Халқы үшiн қайғырған сопы ғұлама – қайран абыз Ахмет бин Ибраһим бин Махмұд бин Афтихар Иасауи жер астында қанша жыл ғұмыр кештi екен, а? Оны қай көреген айтып бере алар?.. Айта алар ма? 

Әй, қайдам-ау!..

* * *

Айтпақшы... өз заманында жүрісі де, тұрысы да, тіпті талпынған іс-әрекеті де замандас-серігі Өсертемірге мүлде ұнамай, үнемі соңынан май шам алып түсіп, келекелеп кінә артқан болса, арада екі ғасыр өткенде тағы бір тұлға – Әмір Темір сопы шайырдың атын асқақтата ұлықтап, парасат биігі деңгейінде бағалап, басына кісі қызығарлық алып Көк Кесенені зәулімдеді.

Сол керемет өнер туындысы – ғаламат Кесене біздің заманымызға дейін жетіп, әлі де ұрпақтарына ұлылықты паш етіп, айбарлана қарап тұр.

Кімдікі дұрыс?..

Жолтай Жұмат-Әлмашұлы