Тоқбай әнші мен Жүсіпбек

(Тағдырлы әншi Тоқбайдың тауқыметтi өнер жолы турасында)

... Бұл 1939 жылы болған оқиға едi. Жүсiпбек Елебеков бастаған бiр топ өнерпаз Павлодар облысының Бесқарағай ауданын аралап, концерт қойып жүрген сапардың бiрiнде Тоқбай есiмдi әншiнi кезiктiредi. Ел iшiнде елеусiз ғана күй кешкен қарапайым жанның үлкен өнерiне тәнтi болған Жүсекең қарт әншiнi өзiмен бiрге Алматыға жүруге көндiредi. Ондағы ойы Тоқбайдай болмысы бөлек әншiнi филармонияға орналастырып, зерделi қамқор, қошеметшiл тыңдарман­ға өнерiн бағалатып, бапсыз, бақсыз әншiге тым болмаса қартайған шағында құрмет көрсету едi. 

Тұрлаусыз тағдырдың таяғын аз көрмеген насихаты кем Тоқбайдың өмiрi туралы оқырманға баяндай кетсек. Бiрде Қарағанды қаласында тұратын физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Есет Смайыловтың үйiнде қонақта отырғанымызда әншi Тоқбай жөнiнде келелi әңгiме айтылды. “Iздегенге сұраған” деген, Есет ағам алдыма Тоқбай әншi туралы жинаған деректерiн жайып салды. Профессордың қо­лындағы шежiре, деректе Тоқбайдың руы Уақ екенi, азан шақырып қойған есiмi Жүсiп болғаны жазылыпты. Тоқбай Жұмағұлов 1882 жылы Кереку уезiнiң Сейтен болысына қарасты Бө­рiлi ауылында дүниеге ке­лiптi. Әншiлiкке атасы баулыған өнерпаз жастайынан өзi туып-өскен өңiрдi аралап, ән шырқаған. Шежiре беттерiнде Тоқбай әншi 1924-25 жылдары орындаушылық шеберлiктiң шыңына көтерiлiп, даңқы Ресейдiң Новосiбiр, Кемер, Алтай аймағына жайылғаны айтылады. Ж.Елебеков деректе­рiнде 1932 жылғы ашаршылықта Тоқбай алты баласы мен әйелiнен бiрдей айырылады. Жер ауып қаңғырған ол әрең дегенде Барнаулға (Ресей) жетiп, тырбанып жүрiп дүкенге күзетшi болып жұмысқа орнығады. Алғашқы жалақысына балалайка сатып алады. Осы аспабымен ашаршылықта қы­рылған алты баласын, әйе­лiн жоқтап, нәубет заманға қарғыс айтқан ол күзетте жүрiп зарланып ән салады. Шәкен Айманов сынды аяулы ағалардың жүрегiн елжiреткен Тоқбайдың “Екi жиренi” дейтiн атақты әнi осылайша дүниеге келедi.

1935 жылы Тоқбай Бурят елiнде, Улан-Удэ филармониясында әншi болып қызмет етедi. Осы филармония­да 1938 жылға дейiн iстеген тәрiздi. Өйткенi 1937 жылы Тоқбай Улан-Удэ радио­сын­да да үш жыл тұрақты жұмыс iстеп, ән салған көрiнедi. Елге тек 1939 жы­лы оралған секiлдi. Осы жылы Тоқбайды Жүсiпбек Алматыға алдырып, қазiргi Жамбыл атындағы филармонияға жұмысқа тұрғыз­ған. Бiрақ басшылық жағдай жасамай күйi қоңды болмаған Тоқбай елiне қайтып ке­тедi...

Есет Смайылов берген деректе “1961 жылы Жүсекең (Жүсiпбек Елебекев) Тоқбайдың 26 әнiн таспаға жаздырғаны” айтылады. Бiрақ радионың алтын қорына жазылып алынған Тоқбайдың өз орындауындағы барлық әнi арада бiрнеше жыл өткенде тегiс өшiрiлiп кеткен.

Осылайша Жүсiпбек Еле­­беков ерекше бағалап, қадiрлеген Тоқбай әншiнiң даусы, ұлттық мұрамызға қосқан өлшеусiз еңбегi – әндерi жойылып кеттi. Тоқбаймен бiрге Жүсекең айт­қандай, “жеке әншiлiк мек­тебi боларлықтай” бiр әншiлiк мектеп жоғалды. Әншiнiң өзi 1964 жылы 82 жасында қайтыс болды. 2012 жылы Тоқбай әншiнiң 130 жылдығы да ескеурсiз қа­лып, аталып өтiлген жоқ.

Ерлан ТӨЛЕУТАЙ, өнертанушы.