Ардақты Дулат аға!

Аз ойланып, көп ойланып барып, осы хатты өзгеге емес, өзіңізге жолдауды жөн санадым. Ойлап қарасам, бүгінгі ұлт драматургиясында ең өнімді еңбек етіп келе жатқан өзіңіз екенсіз. Демек, мен қозғағалы отырған ойлар сіздің де жүрегіңізге маза бермей жүргеніне мен бек сенімдімін.

Осы күні қазақ драматургиясы өгей ұлдың тағдырын бастан кешіп отырған сыңайлы. Сіз соны байқайсыз ба?

Бұлай деуімнің ең басты себебі – осы драматургия жанрына жаны ашып, оны өркендету керек қой дейтін аға буын өкілдері тым азайып кеткені көзге ұрып тұр. Қорқыныштысы – осы сала бірте-бірте ешкімге керек емес болып қала ма деген ұлы қауіп!

Әрине, Дулат аға, қазақ драматургиясының өзіндік қалыптасқан жолы бар, оның арғы-бергі тарихынан да, негізін қалап кеткен аға буын шығармаларынан да біз хабардармыз. Біраз драмалық туындыларды мәтіндік нұсқасымен, ал біразын – сахналық нұсқасымен танысып-білгенбіз.

Күні кешегі Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Қ.Мұхамеджанов секілді аға буын өкілдері салған сара жол өз жалғасын таппай отыр десек, бұл, әрине, шындыққа жанаса қоймас. Бүгінгі күні драматургия саласында Қ.Ысқақов, Ә.Тарази, Т.Нұрмағанбетов, С.Балғабаев, И.Оразбаев, И.Сапарбаев, т.б. ағалар өнімді еңбек етуде.

Ал олардың ізін алып жүрген жастар жоқ па сонда?

Әрине, бар. Олардың алды – С.Асылбеков, Е.Аманшаев, Р.Мұқанова, Р.Отарбаев, Е.Жуасбек, Т.Жандәулет, т.б. болып тізілсе, бұлармен қабат пьеса жазып, бірақ сол шығармаларын жарыққа шығара алмай жүрген қыз-жігіттер қаншама! Сөз жоқ, жазғандарының бәрі де жұтынып тұрмаған болар. Алайда ортақ мақсатқа жұмылар режиссер табылып жатса, сол талапкерлер арасынан тәуір драматургтер шығарына мен кәміл сенемін.

Драматургия – қалай десек те, ортақ ойдың нәтижесі болып қала бермек. Оған драматург – режиссер – актер деген үштіктің бірлігі болмайынша, бағы жанып, жолы ашыла бермейді. Бұл талай рет тілге тиек болды да.

Осы жерде айтпасқа лаж жоқ, соңғы жылдары біздің драма театрларымыз (оның саны – елуден асып жығылады екен) шетел классиктерімен көптеп әуестеніп кеткен сыңайлы. Әрине, классиканың аты – классика, одан үйренеріміз де, үлгі етеріміз де аз болмаса керек. Алайда ұлт театрының ең басты міндеті – өз халқына тек шетел шығармаларын жарнамалау емес қой, қайта өзінің ұлттық драматургиясын дамытып, соны шетелге көбірек шығаруға талпыныс жасамас па! Осындай ізгі мақсат қою – әуел бастан-ақ біздің аға буын драматургтеріміздің арманы болмап па еді. Ендеше, бүгінгі тірлігімізге не жорық!

Драматургия – өзге әдеби жанрлардың ішіндегі ең ұшқыр, ең ыңғайлы, ең өткір, ең қолайлысы болып келе жатқаны жасырын емес. Содан да болар, осы күні Америка, Англия, Жапония сияқты өркениетті елдерде мемлекеттік театрлармен бірге жеке театрлар да жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай өркендеп кетті. Олардың саны ондап, жүздеп саналады.

Ал бізде ше? Біз, ең әуелі, сол өзімізде бар елу драма театрының жұмысын жандандырып алсақ та жарады.

Бұл саладағы олқылықтың бірі – біз әлі де драма театры арқылы ұлт саясаты мен ұлт бет-бейнесін ашып көрсетуді, сол арқылы жаһандануға қарсы тұра алатын ел екенімізді көрсетуді еске алып отырған жоқпыз. Әйтпесе, пьеса тілімен әлемді аралауға, әлемге өз сөзімізді айтуға әбден-ақ болады ғой. Мейлі, тіпті өз тіліміздегі спектакль бола қойсын, оны ілеспе аударма арқылы көрсетуге қиындық бар ма?

Екінші олқылық – біз өзіміздің үздік драмалық шығармаларымызды шетел театрларының, тіпті жақын көршілес елдердің театрларының сахналап, көрсетулеріне ықыласты бола алмай келеміз. Оның есесіне өзімізге сырт драматургтерді сыпыра тартып, тағы да кең қолтық қонақжайлылық байқатқанға мәз болып жүрміз.

Ең үлкен олқылық – ұлт драматургиясының жас өкілдеріне деген ыстық ықылас пен қамқор ниеттің аздығы. Тіпті, ащылап айтар болсақ, жоқтығы! Қазіргі режиссер тек дайын пьесаны іздейді, ал қолда барымен жұмыс істеп, илеуін қандыруға аса құштар емес. Бұл түптің түбінде жақсылыққа әкеліп соғады десе, сенесіз бе? Біз сене алар емеспіз.

Осы жерде айта кетпесек болмайды – жалпы бізде осы драматургияға деген көзқарас пен түсінік өте төмен деңгейде. Рас, драматург жазған пьеса, қалай десек те, сахнаға дап-дайын, әзір дүние бола қоймайды. Өйткені драмалық шығарманың өмірге енуінің екі кезеңі бар: бірі – мәтіндік нұсқасы; екіншісі – сахналық нұсқасы. Мәтіндік нұсқаны кітап етіп шығарып, ел-елге таратуға болады, оны оқып та ләззат алатындар, ой түйетіндер табылады. Ал енді сахналық нұсқасы… ең алдымен жақсы режиссерге зәру. Жанашыр режиссерді іздеулі. Соны табуға талпынып жүрген жағдайы бар.

Тіл ұшына тіреліп тұрған соң айтпасқа шара жоқ. Сіз, аға, қалай ойлайсыз, драматург болу оңай ма? Драматург болып туа ма? Біздіңше, драматург болу – азаптың азабы. Оның биігіне көтерілу үшін қаншама тастақты жолдан өту керек десеңізші! Көп оқу қажет. Көп жазу қажет. Көп іздену қажет. Көп тер төгу қажет.

Ең қиыны – оқиғаны баяндау емес, оны шым-шытырық тартысқа, қозғалысқа құру керек. Осы тұрғыдан келгенде драматург болудың шын азабы, шын қиыншылығы қылаң береді.

Кешегі В.Шекспир, Лопе де Вега, А.Данте, Н.Гоголь, А.Чехов, А.Вампилов, т.б. секілді шебер драматургтердің шыққан шыңы мен бағындырған биіктігі расымен таңғалдыратынына иланасыз.

Ал бұл қиыншылыққа қазақ жас драматургтері дайын ба, жоқ әлде дайын емес пе? Егер қиыншылыққа төтеп бере алар қауқары болмаса, онда әңгіме басқа. Әлден тайсақтаса, онда сөз етуге де тұрмайды.

Осы жерде, Дулат аға, сізге тағы бір тамырлап отырған келеңсіздеу жағдайды айтпай өтуге болмайды.

Бүгінгі күні прозалық шығармалардың ең үздіктерінен кино түсіріп, спектакль қою ұмытыла бастады. Ондай жақсы үрдіс мүлде естен шығып бара жатыр.

Сіз жақсы білесіз, бір жылдарда бірқатар талантты жазушылардың (айталық, Ш.Айтматов,т.б.) повесть-әңгімелерінің желісі бойынша да спектакль қойылып, кинофильмдер түсірілді. Бұл жақсы бастама М.Әуезовтің көптеген прозалық шығармаларына да қатысты болды. Тіпті Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романы театрда қойылып, кино тілінде сөйлеген жоқ па! Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» повесі қандай киноға айналды. Бертініректе сіздің, Т.Әбдіктің, С.Елубайдың, т.б. қаламгерлердің әңгіме-повестері кино әлеміне жол тартты.

Міне, осы ізгі дәстүр осы күні неге жоғалып барады? Бұған не себеп?

Біздің режиссерлеріміз жаңадан шығып жатқан көркем әдебиетті оқуды мүлде қойып кетті ме екен, әлде?..

Дулат аға!

Менің ойымша, ұлт драматургиясы қалай дегенде де, өз ұлтына қызмет етуі тиіс. Ұлт болашағына игі ықпал етсе, құба-құп. Алайда бұдан біздің драмалық шығармалар шетелдерде қойылмай-ақ қойсын деген теріс ұғым тумаса керек-ті. Қай ұлтты да әлемге танытатын бір тетік – ол өнер. Әсіресе, кино мен театр! Ендеше, біздің бұл селқостығымыз қай селқостық! Бізге не жетпейді?

Өнер мен әдебиетке деген салқындық өзімізден (әдебиетші қауымнан) бастау алып жатқан жоқ па екен? Әйтпесе, ұлттық драма театрларымыз ойына не келсе, соны қойып, жаңадан көріне бастаған жас таланттарға қамқор қолын созбауын қалай түсіндіруге болады? Осы күні драма театрларының репертуарына сіздің көңіліңіз тола ма? Біздің режиссерлеріміз кімді көбірек қояды? Кімді ұмытып жүр? Міне, осы бағытта ой бөліссек деп едім. Шындық ашық айтылған жерде ғана өрелі іс өркен жаяды. Кемшілікке кеңшілік болмайды.

Біздің ойымыз осы!

Ал сіз қалай ойлайсыз, аға?

Жолтай Әлмашұлы:

Құрметті інім, Жолтай! Інім деп айта берейін десем, сені тым кішірейтіп жіберетін сияқтымын. Ұлы Мұхаң «Аға дос, іні дос» деп айтқан екен. Сондай іні достардың бірісің. Сенің қаламыңнан туған романдар, көптеген пьесалар жалпы оқырманның сүйікті еншісіне, олжасына айналғалы қашан. Сен мемлекеттік қызметте жүрсең де әдебиетті бір сәтке ұмытқан емессің. Ондағы болып жатқан оқиғалар, проза мен драманың алдында тұрған үлкен-үлкен, кесек проблемалар бәріміз сияқты сенің де қабырғаңды қайыстырып жүргенін маған жазған хатыңнан оқып, тағы да көзім жете түсті. Оның атын «Драматург болып туа ма?» деп қойған екенсің. Әрине, адам белгілі бір қабілетпен туады. Біреу – әнші, біреу – ғалым, біреу – саясаткер, біреу – кәсіпкер болады. Әсіресе, біздің нарықтық қарым-қатынастың кезінде адамдардың бойында бұрын ашылмай келген үлкен бір қасиет – ақша табу және көбірек табу, кешегіден бүгін олжалырақ болу деген сияқты қасиеттердің көзі ашылды. Қалай соның көзі ашылды, адамдар солай ақша табудың, дүние табудың жолына біржолата түсіп кетті. Бұрын Кеңес үкіметінің кезінде ондай болмайтынын сен де, мен де жақсы білеміз. Өйткені адамдарда бір-ақ мақсат болатын – оқуыңды оқы, жұмысыңды істе, бәрін жақсы жаса, жақсы қызмет ет. Ары қарай қабілетіңе қарай, мүмкіндігіңе қарай қызмет саласында, шығармашылық саласында адам сатылап өсіп отыратын. Қазір оның бәрі жоққа шыққандай болып отыр.

Әдебиетке, драматургияға қайтып келетін болсақ, драматургия – өте тиімсіз жанр. Соған айналып отыр. Өйткені өзінің қиындығын былай қойғанда, тек қана драматургиямен өмір сүріп, тіпті жыл сайын бір пьеса жазып отырғанда да ол сенің қара басыңды асырауға да жетпейді. Бүгінгі жас драматургтер әдебиетке неге келмей жатыр? Мен оны талай рет мақалаларымда да айтқам. «Театр – драматургтың жазу столынан басталады» деген мақалам бар еді. Сол мақалада да осы ойларым айтылып еді. Өйткені филологияны, журналистиканы бітірген немесе мен өзім сабақ беріп жүрген Т.Жүргенов атындағы өнер академиясының театртану, кинотану, драматургия секциясын бітірген жігіттердің алдында қиын бір таңдау тұрады. Қай жолға кету керек? Әдебиетке ауысып кету керек пе, драманы күйіттеп, әлде күн көру керек пе? Әрине, шығармашылықпен айналысу деген үлкен нәрсе. Жазбай отыра алмайтын – ол шығармашылық адамының туа бітті қасиеттерінің бірі. Ал сонымен кетейін десе, ол үйленуі керек, үйленген соң үй сатып алу керек. Кеңес үкіметіндегідей кезекпен үй алатын уақыт кетті. Қазір бір Алматының өзінде 20-30 мыңдай адам кезекте тұр. Оның кезегі қашан жетеді? Оған сол кезекпен үйіне жетемін дегенше, ол зейнеткерлік жасқа жетіп қалуы мүмкін. Ал сатып алайын десе, пьесаның ақшасымен ол ешуақытта үй сатып ала алмайды. Сонан соң жас маман не істеуі керек? «Қой, одан да мен күнкөрістің қамымен айналысайын. Үйленуім керек, балалы-шағалы болуым керек. Үй сатып алуым керек» дейді-дағы, басқа жолға түсіп кетеді. Не саудамен айналысып, тым болмаса жалақысы көптеу деп телевидениеге кетеді. Сөйтіп, әне-міне, ертең жазам, бүрсігүні жазамын деп жүргенде пьеса жазатын кезден өтіп те кетеді. Пьесаны ерте бастағаны жақсы-ақ болар еді. Бүгінгі классиктеріміз Ә.Тарази, Қ.Ысқақ, С.Жүнісов, О.Бөкеевтердің бәрі де отызға жетпей Орда бұзған, біздің бас академиялық театрымызда пьесалары қойылған жігіттер еді. Алды халықаралық денгейге көтеріліп еді. Ә.Тарази да, Оралхан да алғашқы пьесалары Мәскеуден жарық көріп, «Театр», «Современная драматургия» журналдарына басылып, біраз халықаралық сахналарға жол тартқан болатын. Ал өзіміз тәуелсіздік алғаннан кейін, ат жалын тартып мінгеннен кейін, өзімізбен өзіміз болғаннан кейін біз әдебиетіміздің, драматургиямыздың халі бұдан да жоғарылайтын шығар деп едік, бірақ ол ойымыз болмай шықты. Өйткені жердің астындағы байлықпен көп айналысып кеттік-дағы, жер бетіндегі рухани қазына дегенге ешкім басын ауыртпайтын, ешкімнің де жаны ашымайтын болды. Кеңес үкіметі кезінде идеология болды-дағы, әдебиет сол идеологияның басты қаруларының бірі болған. Оны жұрттар қазір басқаша түсініп жүр. «Қызыл империяның қызыл идеологиясы» деп. Ол – өтірік. Ешуақытта әдебиет саясаттың рупоры болған емес. Бәріміз де сол заманда өмір сүрдік қой. Ода, очерктер жазылды. Әсіресе, біздің ақындарымыз одаларды көп жазды. Әрине, ол кезде коммунистік партияны қолдамаймын деген адам бірден партбилетінен айырылатын-дағы, бүкіл шығармашылығына крест қоятын. Өзін жоққа шығаратын. Ал таза суреткер, шын жазушы ешқашан да оқушыны алдаған емес. Бәріміз Кеңес үкіметінің шекпенінен шықтық. Тіпті, Б.Майлин де, М.Әуезов те, әлем әдебиетіне белгілі қай тұлғаны ал: М.Горькийді, Е.Евтушенконы, Б.Ахмадулиналарды ал, Б.Окуджаваны ал, А.Вознесенскийді ал, тіпті А.Платоновтың өзін Кеңес үкіметінің кезіндегі жазушы деп қарауға болады. Немесе Виктор Конецкий, өзің жазған Вампилов, Александр Гельман – осылардың шығармаларын қарап отырсаңдар, Гельман бірінші рет өзінің шығармасында «ЦК» деген сөзді араластырды. «Бұндай кемшіліктердің бәрін ЦК да біледі» деген. Сол кезде жұрттар дүрлігіп кетті. Осы сөз талай мақалаларда көзге түсіп жатты. Тіпті, Ш.Айтматовтың сол кезде жазылған «Ақ кемесінің» өзінде Кеңес адамдары бір-бірімен дос, бауыр деген жалпы девиздің өтірік екенін осы шығармасында анық көрсетіп берді. Ең арысы, қырғыздардың тотемдік жануары – бұғы ананы ұстап алып, бауыздап, мүйізін қаққан адам Кеңес идеологиясына мүлдем қарсы адам екен. Демек, Кеңес үкіметіндегі идеологияның жалған екенін, осындай жауыздар, қаныпезер, тасбауырлар өзінің символикалық анасын өлтіріп, мүйізін балталап жатқанын оқығанда бәріміз үлкен бір шындықтың бетін ашқандай болдық. Ол кездегі оқушылардың бәрі де осы азғантай шындықты, Кеңес үкіметіндегі айтылмай жүрген шындықты көркем әдебиеттен табатын, драмадан табатын. Ал енді бүгінгі таңда еркіндік келді, нені жазсаң соны жаз, әйтеуір тек басшыны жамандамасаң болды. Қалғанының бәрін сынай бер. Содан еркіндік келгенде бәріміз де тоқырап қалдық. Өйткені бұған Кеңес үкіметінің кезіндегідей қамқорлық жоқ. Драма жанры өссін немесе әдебиет қарқындап дамысын деген жоғары биліктің басында адам сирек. Анда-санда өтетін республикалық жиындардың кезінде әдебиет жайлы, драматургия жайлы сөз қозғалып қалады. Бірақ ол сөз күйінде сол жерде қалады. Осы мәселені талай қозғап жүрміз. Кейде айта-айта шаршайды екенсің. Ал мына драматургияның өзінің жеке проблемасы – «Адам драматург боп туыла ма, туылмай ма?» дегенде, ол жаңа айтып кеткенімдей, әр адам әр нәрсеге қабілетті боп туылады. Оны ары қарай жетілдіру оқып-үйренумен, ізденумен келеді. Басқа елдің драматургиясымен, театрыменен танысады, сөйтіп, солардың жеткен жетістіктерін өзімізге алып, енгізіп жатамыз. Ал енді біздің төл драматургиямызға деген жанашырлықтың өте солғындап қалғанын жақсы айтыпсың. Қазір, өзің айтқандай, шетелдің драматургтерін бізге алып келіп тықпалау көбейіп кетті. Шетелдік классиканы былай қойғанда, көрші елдерден: өзбек, тәжік, қырғыз, татар, түрікмен т.б. елдердің драматургтері қазақ сахналарынан жиі көріне бастады, тіпті біздің театрларымыз қырғызшыл болып алды. Киномыз да қырғызшыл. Ал ол елдер селт етпейді. Неге біз өзімізді сыйламайтын халықпыз? Ол өзгенің жақсысын алу деген сөз емес. Басқаларда жақсы көп. Оның бәрін әкеп тықпалай беретін болсақ, қазақ драматургиясы шеттемегенде не болады? Енді жұрттар ойлауы мүмкін «Дулат Исабековке не болған? Осыны бәріміз жабылып қойып жатырмыз ғой. Неге өстіп мұңын шаға береді?» деген сияқты пікірлер де айтылып қалатынын сезіп отырмын. Бірақ мен өзім жайлы айтып отырған жоқпын. Құдайға шүкір, менде бәрі қойылып жатыр. Жазғандарым жерде қалып жатқан жоқ. Алыс-жақын шетелдер де қойып жатыр. Келесі жылы тағы бір шетелдік театр қоймақшы. Оның атын әзірге атамай-ақ қояйын. Қазірдің өзінде олар дайындыққа кірісіп кетті.

Жалпы, іргеміздегі орыс театрларынан көп нәрсе үйренуіміз керек. Оларда өзің айтқан Вампиловты әлемге әйгілі Мәскеудің театры МХАТ шығарды. Радзинскийді орыс театры тәрбиелеп шығарды. Бүгінгі таңдағы шуылдап жатқан Таганкадағы Любимовтың театры да қаншама драматургті шығарды. Басқа театрларды айтпағанда. Бізде осындай жағынан әлі кемшін болып жатыр. Біздің атақты режиссеріміз Ә.Мәмбетовтің өзі тек классиканы қойып, қазақтың бір жас драматургін шығармапты. Сол дәстүр әлі келе жатыр. Өзің айтқандай, бәрі дайынға тап болатын сияқты. Ал театр репертуары жұтаң бола бастаған кезінде прозаға ауыз салады. Ол – ежелден келе жатқан дәстүр. Іргедегі орыстардың кешегі Распутинді шығаруы, тіпті Бондаревті сахнаға шығаруы, орыс театрында драматургияның жұтаңдығын прозамен жауып жіберуін алсақ болады. Драматургия деген қашан да басынан таяқ кетпеген жанр. Чеховтың кезінде де, Островскийдің кезінде де, Гогольдің кезінде де орыс сыны «бізде драматургия жоқ» деп шуылдап жатқан. Өзің айтқандай таза драмалық шығарма өз бетінше өмір сүре беруі мүмкін. Ал оның сахналық нұсқасы бұл тек режиссердің қолында. Чеховтың атақты «Шағаласының» өзі 1896 жылы құлап қалған жоқ па еді. Чеховке сол кезде біреулер «сіз драматургиямен айналыспай-ақ қойыңыз, сіздің қолыңыздан драматургиямен айналысу келмейді» деп те айтқан. Қандай қиянат болған десеңші! Кейіннен 1906 жылы «Шағала» қайта қойылды. Содан соң бұл шығарма классикаға айналды. Міне, әлемде мұндай нәрселер өте көп. Ал бізде, жастарды шығару жөнінен айтып отырған пікіріңе кейде қосылам, кейде қосылмаймын. Өйткені жас деп айтып отырған жігіттеріңнің бәрі де елуге келіп қалған немесе кейбіреуі елуден асып кеткен жігіттер. Олар жас драматургтер емес. Жас драматургтердің мәселесін де мен көп қозғап жүрмін. Тиісті жерінде айттым да. «2030 жылға қазақ театры төл драматургсіз баратын шығар» деп. Өйткені ол тиімсіз жанрға айналды. Жауынгер, өткір, ұлтты тез арада сахна арқылы, образдар арқылы танытатын жанр – драматургия. Ал бірақ жас драматургтердің жоқтығы қабырғамызды қайыстырады. Неге келмейтін себебін айтып та кеттім.

Бүгінгі қазақ киносы туралы да айтып кеткен екенсің. Қазақ киносы да ұлттық үрдістерден, дәстүрлерден бірте-бірте алыстап бара жатыр. Жаңағы айтқан шетелшіл болып бара жатқан өзіміздің бір жаман қасиетіміз бар. Өзгенікі таза саф алтын да, өзіміздікі көмір ме, темір ме, сондай бірнәрсе. Өзімізге өзіміз жауапкершілікпен қарай алмаймыз. Өзімізді сыйламаймыз. Өзгені көбірек сыйлауға дайын тұрамыз. Соның да нәтижесі болуы керек, қазақ театрының репертуарларындағы спектакльдердің басым көпшілігі – шетелдің авторлары. Өткен жолы бір жерде айтып едім, кейбір театрымызға, мәселен, біздің Ғ.Мүсірепов атындағы жастар театрына Ш.Айтматовтың атын бере салса жөн болар деп. Өйткені оның шығармалары бірінен соң бірі қойылып жатыр. Жақында ғана Т.Теменовтің режиссерлығыменен «Теңіз жағалаған тарғыл төбет» спектаклін көрдік. Оның алдында да сол режиссердің сахналауыменен Ш.Айтматовтың «Шынарым менің, шырайлым» спектаклі қойылған болатын. М.Әуезов театрында да Б.Жәкиев, Ш.Айтматов болса да қойылды. Ал қазақ киносында да қырғыз актерлері қаптап жүр. Ал олар өздерінің киноларына біздің бірде-бір актерлерімізді шақырмайды, біз соларға барып спектакль қоймаймыз. Неге басқаларды шақырғыш боламыз дағы, неге өзіміз соларға барып қазақтың бір пьесасын қоймаймыз? Байланыс болғанда да бір жақты байланыс болмауы керек қой. Біз неге тек импортпен айналысып, неге экспортпен айналыспаймыз? Ұлттық намыс деген бола ма, болмай ма? Неге біз шетелден әнші келетін болса, залды лық толтырамыз? 150 мыңға билет аламыз. Мәскеудегі кез келген подъездерде немесе метроның шағын алаңдарында ән айтып жүретін әншілерінің біразы осында келсе, қырғын боламыз. Осылардың бәрі де біздің намыссыздығымызға әкеліп тіреледі. Алдымен өзіңді сыйла, сонан кейін барып өзгенің өнеріне көңіл бөл. Жақсысын алып кел. Өмір-бақи үйрене береміз бе деген де сұрақ туады. Қаншама фестивальдер өтіп жатыр. Жыл сайын бірнеше фестиваль. Мезі қылып жіберді. Бұл не қылған ақша, не қылған шашылып жатқан дүние? Содан біздің үйреніп болатын кезіміз жеткен жоқ па? Мәскеуде де бірнеше жыл оқып келеміз. Ол жақта да қаншама фестивальдерге, бағдарлама, жобаларға қатысамыз. Осында келіп жыл сайын бес-алты фестивальге қатысамыз. «Неге?» десең, – Үйренуіміз керек. Халықаралық деңгейдегі фестивальдерден үйренбесек, қашан үйренеміз? – дейді. Біз қашанғы үйрене береміз? Неге өзіміздің ұлттық төл шығармаларымыз сахнаға не экранға шықпай жатыр? Неге М.Шоқайды немесе Б.Момышұлын қырғыздарға ойнатамыз? Неге Абылай ханның рөлін америкалық актерлерге беріп қоямыз. Бұның бәрінің ар жағында бір-ақ нәрсе жатыр, ол – намыссыздық деген. Өзін-өзі сыйламаушылық деген. Өзіңді-өзің сыйламасаң, сені кім сыйлайды? «Олар да бір бейшара халық екен» дейді де қояды. Ал енді Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожасы», Т.Әбдіковтің және менің шығармаларым экранға шықты деп айтыпсың. Одан өзге де көптеген, «Қыз Жібек» сияқты шығарламалар экранға шықты. Олар ұлттық мәдениетімізді, ұлттық менталитетімізді, мінезімізді танытып еді. Енді содан айырылып бара жатырмыз. Не орыс, не қазақ, не америкалық, не француз екені белгісіз дүбәра кейіпкерлер экранға шыға бастады. Бір-ақ нәрсе белгілі, французға французды көрсетудің қажеті жоқ, Италияға итальяндықтарды көрудің қажеті жоқ. Олар – қазақты көргісі келеді. Әлем, әлемдегі оқиға, қазіргі жаһандану дейсің бе, қайта аласапыран мынандай өмірде олар қазақтың сол өмірге көзқарасын, болмысын көргісі келеді. Қандай ерекше, қандай тартымды оқиғалар бар, қандай қызықты кейіпкерлер бар, соны көргісі келеді. Ал біздің онымен шаруамыз болмайды-дағы, әлемдік деңгеймен айналысып кетеміз. Қытай, корей, түріктердің сериалдарын күнде көріп жатырмыз. Олардың бәріне ұлттық мінез қымбат. Ұлттық проблеманы көтереді. Ал біз оларға пысқырып та қарамайтын сияқтымыз. Өйткені біз «жоғары» ойлаймыз. Планетарлық, жалпы адамзаттық мәселелерге барамыз. Бүкіл әлем осы қазақ киносына қарап тұрған сияқты. Осылар не айтар екен, үйренейікші деп. «Әлде де сол режиссерлар әдебиетті оқымайды-ау» депсің, мейлі, кейбір оқитыны оқып та жатқан шығар. Бірақ сол пікіріңе амал жоқ, қосылғым келеді. Өйткені біздің көп режиссерлеріміз әдебиетті оқымайды. Олар күнделікті мақалаларды оқумен ғана шектеледі. Жамандасаң, ренжиді, «маған жау» деп қарайды, мақтасаң дос деп қарайды. Бірақ олай қарамау керек. Бұл – үлкен, ортақ мәселе. Менің «ұзында өшім, қысқада кегім жоқ». Оны жамандайын деп жамандамайсың, сын айтасың. Сын айтылса бізде міндетті түрде ер-тоқымын бауырына алып, тулап шыға келеді-дағы, сол сынның авторын өзінің бір қас жауындай тани бастайды. Бұл – өнерді өрге бастырмайтын жаман, кертартпа қасиеттердің бірі. Әділ айтқан сынды көтере білу керек. Сын жоқ жерде өсу де жоқ. Өзіңді-өзің қамшыламасаң өспейсің. Театр жақсы пьеса жоқ дейтін болса, киностудия жақсы сценарий жоқ дейтін болса, Б.Майлиннен бастап біздің прозаны оқып көрсін деп айтар едім. Олардың бәрі – мол мұралар. Іздену аз. Жоқты «жоқ» дей бермей, барды көрсете білсек, сонда біздің театрымыз дамитын шығар деп ойлаймын. Біздің шығармаларымыз шетелге шығып жатса, ол мемлекеттің қамқорлығының нәтижесі емес, ол жеке авторлардың жеке шығармашылық потенциалының халықаралық дәрежеге сай келгендігінен, жеке ізденісінің нәтижесінен деп ойлаймын. Ал бізде көптеген шетелдердегі елшіліктеріміз сол елдің театр әлемімен байланысып жатса, құба-құп болар еді. Әрине, ешқандай театрда дипломатиялық келіссөздерменен пьесаны сахнаға шығара алмайсың. Ал бірақ соған қамқор болып, қолдау көрсетіп тұрса жаман ба? Үш-төрт жыл бұрын Омск театры менің «Ескі үйдегі екі кездесу» («Транзитный пассажир») деген пьесамды қойды. Сол жердегі бас консулымыз Асхат Нұсқабаев: – «Аға, сіздің пьесаңызды Омбы театры қойып жатыр екен. Қашан келесіз? Қанша адам боп келесіз? Бәріміз қуанып жатырмыз», – деп телефон соқты. Міне, осындай бір қамқорлық керек сияқты. Басқа елдерде, театры бұрыннан қалыптасқан, әлемге аты шыққан Францияның, Италияның, Англия театрларына біздің елшілеріміз осылар сияқты аздап-аздап қозғау салса болар еді.

Өзіміздің төл драматургиямызға дегенде селқостық бар екені рас. Ол пікіріңе қосыламын. Шетелдің классиктері, басқа елдің шығармалары қойылатын болса, біз барымызды саламыз. Музыкалық көркемдеу, сахналық безендіруден де бар мүмкіндікті, актерлік ресурстарды пайдаланып, ең мықтыларын қоямыз-дағы, өз туындыларымызға келгенде, «әйтеуір сахнаға қойылса болды» деген сияқты көзқараста жұтаң сахнамен, кейде сол кейіпкерге тақылеті де, мінезі де келіңкіремейтін актерлерді қоса салу, солардың мойнына ауыр жүкті арта салу, осыдан келіп шалағай немесе үлкен оқиға болуға хақысы жоқ спектакльдер шығып жатады. Осының бәрінен бірте-бірте арылатын шығармыз. Бұл мәселе жайлы басқалар да пікір білдірер деп ойлаймын.

Дулат ИСАБЕКОВ: