Қазақстан ЖІӨ өсуі бойынша Орталық Азия мен ТМД елдері арасында көш бастап тұр

Орталық Азия және ТМД елдері арасында (Бұрынғы елдерді қоса алғанда) Қазақстан жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемі бойынша жетекші орын алады.

Мәселен, халықаралық валюта қорының (ХВҚ) талдаушыларының бағалауы бойынша 2023 жылға ҚР-дағы ағымдағы бағалардағы ЖІӨ көлемі бірден 259,3 млрд долларды құрауы тиіс. АҚШ доллары- құндық мәнде 15% - ға (немесе абсолютті сандармен есептегенде — елеулі 33,8 млрд долларға) 2022 жылмен салыстырғанда көп (бұл аймақтағы ең маңызды өсім).

Қазақстанның ЖІӨ Өзбекстан, Беларусь, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан және Тәжікстан сияқты елдердің ЖІӨ-нен асып түседі.

ҚР-дан жоғары көрсеткіш тек Ресейде - ең ауқымды әлемдік экономикалардың бірі саналатын бұл елде 2023 жылы ЖІӨ 1,86 трлн АҚШ доллары деңгейінде болжанады.

Бұл ретте ХВҚ экономистері 2028 жылға қарай Қазақстанның ЖІӨ 354,7 млрд. АҚШ долларына жетіп, бірден 36,8% - ға немесе 95,4 млрд долларға өседі деп болжайды. Бұл сонымен қатар Ресей Федерациясынан басқа аймақ елдері арасындағы ең маңызды көрсеткіш.

Сонымен қатар, ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ел үкіметінің алдына неғұрлым өршіл міндет қойып отыр: 2029 жылға қарай ЖІӨ-ні 450 млрд. долларға жеткізу.

Бұл жылына кемінде 6% тұрақты экономикалық өсіммен мүмкін болады және осы стратегиялық мақсатқа қол жеткізуде өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыруға маңызды рөл бөлінеді. Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің жағдайы да ұқсас: ҚР-да ағымдағы жылға болжамды көрсеткіш 13 мың АҚШ долларын құрайды.

Бұл Тәжікстанға қарағанда 11 есе, Қырғызстанға қарағанда 7,1 есе, Өзбекстанға қарағанда 5,2 есе, Украинаға қарағанда 2,5 есе жоғары.

Көрсеткіштің жылдық өсуі 13,7% деңгейінде немесе 1,6 мың долларға болжанады. Сонымен қатар 2028 жылға қарай көрсеткіш ағымдағы көрсеткішпен салыстырғанда, 29,9% - ға немесе 3,9 мың долларға өседі деп күтілуде. 

Шын мәнінде, Қазақстанда жан басына шаққандағы ЖІӨ 2024 жылдан бастап барлық ОА және ТМД елдері және Ресей арасында ең жоғары болады деп болжануда.

Егер республиканың ЖІӨ-ін көпжылдық динамикада бақылайтын болсаңыз, онда ЖІӨ-нің нақты көлемінің нақты өсуі теріс болған жалғыз жыл - "корона дағдарысы" 2020 жылы болды (минус 2,5%). Бұл ретте 2021 жылы Қазақстан экономикасының нақты өсуі бірден 4,3% -., 2022 жылы — 3,2% -., 2023 жылдың он бір айының қорытындысы бойынша — 4,9% -. құрады.

Айта кетейік, мұндай оң жағдай пандемиядан туындаған және әлі де жалғасып жатқан дағдарыс, сондай-ақ Украинадағы соғысқа байланысты әлемдегі ең ауыр геосаяси дағдарыс аясында қалыптасып отыр, ал сыртқы күйзелістер ҚР-ға өңірдің көптеген басқа елдеріне қарағанда қатты соққы берді. Осындай жоғары көрсеткіштерге Қазақстан экономикасының нақты секторын мемлекеттік қолдаудың және дамытудың тиімді шараларының арқасында қол жеткізілді.

Республикада өнімділігі жоғары және экспортқа бағдарланған өндірістерді құруға бағытталған ұлттық экономиканы әртараптандыру саясаты жоспарлы түрде іске асырылуда. Өңдеу өнеркәсібіне және ШОБ-ты дамытуға басымдық жасалады. Мысалы, ағымдағы жылдың соңына дейін шикізаттық емес секторларда 1,6 трлн теңге сомасына 291 жоба пайдалануға беріледі (оның ішінде өңдеу өнеркәсібінде — 800 млрд теңгеден астам сомаға 170 жоба). Келесі жылы жалпы сомасы 4,6 трлн теңгеге 400-ден астам жобаны енгізу жоспарлануда.

Осылайша, елімізде ҚР шикізат моделінен өңдеу индустриясын нығайтуға көшуі шеңберінде экономиканы дамыту үшін дәйекті қадамдар қабылдануда. Осындай шаралар кешенінің арқасында өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптің үлесі іс жүзінде теңестірілді: 2022 жылғы ЖІӨ-нің 13,4% -дан 14,5% өсті. Жалпы, ҚР ЖІӨ-дегі өнеркәсіп секторының үлесі 2022 жылдың қорытындысы бойынша 30%-ға жуықтады. Бұл көрсеткіш 2020 жылғы "коронадағдарыс" кезінде 27% болса, 2015 жылы 24,9% болған еді.

Қайта өңдеу саласына да қолдау көрсетіліп келеді. "Өнеркәсіптік саясат туралы" заң шеңберінде ішкі қайта өңдеушілерді биржалық бағадан төмен бағамен шикізатпен қамтамасыз ету тетігі іске қосылды. Айталық, 2023 жылдың 10 айында ҚР - да алюминийді қайта өңдеу көлемінің өсуі 20% - ((34,1 мың тоннадан 41 мың тоннаға дейін), ал мыс - 4% ға (6,1 мың тоннадан 6,4 мың тоннаға дейін) жетті. Ірі бизнестің қайта өңдеушілерді қолдау жөніндегі міндеттемелері де күшейтілмек (ШОБ белдеуін құру, жер қойнауын пайдаланушылардың реттелетін сатып алулары, ынталандыру шаралары шеңберінде қарсы міндеттемелер және т.б.).

Бұл ретте ШОБ - ты қолдауға, жоғарыда айтылғандай, ерекше назар аударылады. Жыл сайын кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік қаржылық қолдау (субсидиялау және кепілдік беру) ұлғаяды. Мәселен, "Бәйтерек" Ұлттық холдингінің желісі бойынша жалпы қаржылық қолдау ағымдағы жылы 2,3 трлн теңгені құрайды. 2023 жылдың 6 айының қорытындысы бойынша елдің ЖІӨ-дегі ШОБ үлесі 36,4% - ға жетті, ал ШОБ-та жұмыспен қамтылған азаматтар саны 500 мың адамнан 4,3 млн адамға дейін өсті.

"Қарапайым заттар экономикасы" кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы бойынша да жұмыстар жүргізілді: Өңдеуші өнеркәсіптің қосымша түрлері енгізілді; субсидиялау мерзімі 7 жылға дейін ұзартылған экономиканың 20 негізгі секторының тізбесі айқындалды; әлеуметтік кәсіпкерлік субъектілері үшін қосымша қолдау шаралары енгізілді және т. б.

ҚР ЖІӨ-де көлік-логистика саласы (2022 жылдың қорытындысы бойынша 6,2%), құрылыс (5,3%), АӨК (5,2%), телекоммуникация (шамамен 2%) және т. б. сияқты экономиканың нақты секторының сегменттері айтарлықтай салмаққа ие.

Атап айтқанда, Қазақстанда телекоммуникация саласында әлеуметтік маңызы бар ғана емес, сонымен қатар республика экономикасына сапалы серпін беруге қабілетті жобалар іске асырылуда. Мысалы, сектордың ірі операторы "Қазақтелекомның" басымдықтарының бірі 5G желісін салу. Ол 2027 жылға қарай бүкіл ел бойынша 7 мыңнан астам базалық станцияны қамтуы тиіс. Ағымдағы жылдың соңына дейін бесінші буын желісінің 782 базалық станциясын орналастыру жоспарлануда. "Қолжетімді интернет" ұлттық жобасы аясында компания 1200-ге жуық ауылды оптикалық технологиялар бойынша Интернет желісіне қосумен қамтамасыз етуге және республикалық автожолдарды LTE технологиясы бойынша сапалы интернет-қолжетімділікпен жабуға ниетті.

Жалпы, болжам бойынша, 2024-2028 жылдары ЖІӨ-нің ұлғаюына инвестициялық жобаларды іске асыру есебінен өңдеуші өнеркәсіптің (жыл сайын орта есеппен 4,9% - ға) және АӨК-нің (орта есеппен 4,5% - ға) өсуі ықпал ететін болады. Инвестицияларды игеру аясында құрылыс саласында тұрақты өсім күтілуде (орта есеппен 8,8% - ға).

Нақты сектордағы өндірістің өсуі ЖІӨ-нің 52% -55% құрайтын қызмет көрсету саласының дамуына ықпал етеді. Салалардағы белсенділік мемлекеттің қаржылық және қаржылық емес қолдау көрсетуі есебінен ШОБ-ты дамытумен де қамтамасыз етілетін болады.

Қазақстан үкіметі өз тарапынан елдегі инвестициялық ахуалды жақсарту жөнінде шаралар қабылдауда. Инвестициялық штаб және инвестициялық омбудсмен институты жұмыс істейді. Инвестициялық штабтың жұмысы қайта форматталып, күшейтілді.

Өңдеу өнеркәсібіне инвестицияларды ынталандыру, қаржылық жүктемені азайту және жобалық қуатқа жедел шығу мақсатында жаңа өндірістер 3 жылға салықтан босатылатын болады. ҚР-да өндірілмейтін технологиялық өндірістік жабдықтарды импорттау кезінде ҚҚС есептеу әдісімен төленеді (ҚҚС-тан босатуға ұқсас тиімді норма).

Іскерлік ахуалды және бизнесті жүргізу жағдайларын жақсарту бөлігінде жаңа бастамалар іске асырылды. Мысалы, ірі инвесторлармен жеке шарттарда келісімдер жасауға мүмкіндік беретін инвестициялық шарттар бойынша қосымша тетіктер енгізілді. Инвестициялық міндеттемелер туралы келісім жасасу кезінде салық заңнамасының 10 жылға тұрақтылығына кепілдік беріледі.

Осылайша, ХВҚ-ның ҚР ЖІӨ - нің өсуі бойынша қолайлы болжамдары Қазақстанның ішкі даму бағытымен толық расталады, ал өршіл мақсатпен 2029 жылға қарай экономиканы 450 млрд. доллар өсімге жеткізуге болады.