Тарихи басқосу - түрік әліпбилерінің ІІ симпозиумы

2018 жылдың 19-24 қараша күндері ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитеті төрағасының орынбасары Ғ.Мелдешов, «Тіл-Қазына» ұлттық орталығының қызметкерлері Қ.Күдеринова, Д.Оспанова және А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының профессорлары А.Алдаш пен З.Базарбаева латын графикасындағы түркі әліпбилері мен емле ережелеріне зерттеулер жүргізу және түркі ғалымдарымен тәжірибе алмасу мақсатында Стамбул, Анкара қалаларына ғылыми іссапарға барып келді. 

Іссапар 20-21 қарашада Стамбұл қаласында өткен «Қазіргі түрік әліпбилері» ІІ халықаралық симпозиумына орай ұйымдастырылды. Тарихта екінші рет өтіп отырған бұл симпозиум Мармара университеті Түркологиялық зертеулер институтында қайыра шақырылған болатын. Өйткені бұл 1926 жылғы Баку құрылтайының, 1991 жылғы 18-20 қараша күндерінде өткен «Қазіргі түрік әліпбилері» симпозиумының жалғасы еді. Құрылтайлардың түркі халықтары үшін тарихи маңызы болды. Мысалы, 1926 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында өткен Баку құрылтайынан кейін 6 наурызда барлық түркі жазуларын латын графикасына көшіру қолға алынды. Барша түркі халқының зиялылары К.Юдахин, Н.Ф.Яковлев, А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, Н.И.Ашмарин, Л.В.Щерба сынды Ресей ғалымдары, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, Т.Шонанұлы, Б.Сүлейұлы тәрізді қазақ білімпаздары бас қосқан, түркі халықтарының тілі мен жазуын жаңа белеске көтерген тарихи оқиға осы құрылтайдан кейін басталды. Съезде емле, жазу мәселелері бойынша Л.В.Щерба, Н.Ф.Яковлев, Л.И. Жирков, Ғ.Шараф, А.Байтұрсынұлы, Н.Төреқұлов, Е.Омаровтар баяндама жасады. 

 Ал 1991 жылғы 18-20 қараша күндері өткен «Түркі әліпбилерінің» І симпозиумы Кеңестер Одағы құрамынан шыққан түркі тілдерінің латын әліпбиін қабылдауларына жол ашты. Қазақ санасына латын әліпбиі деген ұғымды енгізген, «кирил әліпбиінің бодандығында жүрміз» деген түсініктерді оятқан бұл шараның жаңғырығы бүгінде латын әліпбиін таңдауымызға әкелді. Алғаш рет қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру туралы Елбасына ұсыныс айтқан академик Әбдуәли Қайдар бұл шарадан қайтқанда симпозиумда қабылданған ортақ түркі әліпбиі негізінде қазақ жазуының жаңа әліпбиін жасаған еді. «Латын әліпбиінің болашағы зор» деген мақаласынан («Ана тілі» газеті, 1993ж. 24 қазан) бастау алған латын әліпбилерінің шеруі осылай басталған-ды. Сол симпозиумға қатысқан башқұрт, татар, өзбек, қырғыз, әзербайжан, түркімен, гагауыз ғалымдары өз елінің жазуына реформа жасауға бекініп, ортақ әліпби жобасына табан тірейтін болды. Алайда ортақ жобадағы 34 әріптің екеуін – әзірбайжан, онын – өзбек, қарақалпақ әліпбилері, сегізін – түркімен әліпбиі пайдаланбады. Сөйтіп, түркі халықтарының латыннегізді әліпбилерінде әріп айырмашылығы ұлғая берді. Дегенмен диакритикалық таңбалар ортақ түркі әліпбиінен алшақтай қоймады. Бірақ қазақ жазуының жаңа тұрпатты әліпбиінде  акут диакритикасының алынуы, 1995 жылы өзбек жазуының ортақ жобадан бас тартқанымен, ендігі жерде қайтадан ортақ түркі әліпбиі әріптерін пайдалануға көшейін деп жатқаны, әзербайжан емлесіне жасалған өзгерістер «Қазіргі түрік әліпбилері» атты халықаралық симпозиумын қайтара шақыртып отыр.  

Симпозиумға Қазақстаннан А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры Ерден Қажыбек, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері , профессор Әлімхан Жүнісбек  қатысты. Бірінші күнінде қатысушылар тарихи басқосумен бір-бірін құттықтап жатты, 1991 жылғы алғашқы жиынға тарихи шолу жасады. Осы күні қазақ емлешілері үшін жоспардан тыс кешкі мәжіліс шақырылып, қазақ тілі емле ережелерінің жаңа жобасы талқыланды. Түркияның белді ғалымы Ахмет Бижан Ержиласун бастап, Мичиган университетінің профессоры Тимур Қожаұғлы қолдап, Түрік тілі қоғамының директоры Гүрер Гүлсевин, Түркітану зерттеулер институтының профессоры Өзлем Дениз Йылмаз, Арабаев атындағы Қырғыз мемлекеттік университетінің профессоры Сыртбай Мусаев, Ташболот Садықов, Әзербайжан Тіл білімі институтының доценті Елчин Ибрагимов, Баку университетінің профессоры Рүфет Рүстемов маңызды пікір білдірді. Түркілік латын тәжірибелерімен бөлісті, қазақ жазуындағы шеттілдік сөздерді игеру модельдері ойландыратынын айтты. Сондай-ақ «Тіл-Қазына» ұлттық орталығының ашылуымен құттықтады. 

Екінші күн түркі тілдерінің жаңа әліпбиге өту тәжірибелері, емле ережелеріндегі ерекшеліктер, жалпы түркіге ортақ таңбалар, пернетақта мәселелері талқыланып, отырыс соңында қарар қабылданды. 

Іссапар Анкара қаласындағы ғылыми кеңеске ұласты. 23 қараша күні «Түрік тілі қоғамы» (TDK) қазақстандық ғалымдарды қабылдады. Қоғам қызметімен, кітапхана қорымен, ғылыми бағыттарымен таныстырды. Түрік ғалымдарына «Қазақ тілі емле ережесінің жобасы» кітапша ретінде таратылып, емледегі жаңалықтар таныстырылды. Термин сөздерді таңбалауда түркілік тәжірибені саралау үшін TDK мамандары біздің ғалымдар қойған сауалдарға жазбаша жауап қайтаратын болып келісілді. «Тіл-Қазына» ұлттық орталығы мен «Түрік тілі қоғамы» байланысын орнату және нығайту жұмыстары жоспарланды. 

Құралай Күдеринова