Қамажай. Қазақы бидің мың жылдық болмысы

Көрнекі сурет интернеттен ашық ақпарат көзінен алынды

«Қамажайды» бүгінде би атауы, түрі деп емес, жай ғана музыкасы мен ырғағы қазақ биіне ыңғайлы болып шыққан халық әнінің атауы деп есептейтіндер де бар, дегенмен бұл мәселенің арнайы зерттеліп көрмегендігін ескерсек, барлығының керісінше болып шығуының да мүмкін екендігін де ескеруіміз керек. «Қамажайдың» би атауы ма, әлде халық әнінің атауы ма екендігін тап басып, сенімді дәлел келтіретін адам табыла қоймас, бізге салса, осы сөздің ежелгі би өнеріне байланысты екендігін айтар едік, қалай болғанда да осындай тұжырым жасауға қажетті дәйектеріміз бар.

«Қамажай» – ежелгі мифтік келтірім-түсінікті қалпына келтіруге мүмкіндік бере алатын сөз, өйткені біздің топшылауымыз бойынша, осы сөздің астарында қазақ халқының бес мың жыл бұрынғы тарихи болмысының бір сәті, мезеті сақталып қалған. Осы бидің қозғалысының негізі де ежелгі жылан культінде жатқан сияқты көрінеді. Мәселен, қыздың, келіншектің биін алып қарайықшы. Мұнда ең алдымен қолдардың қимылы негізгі рөл атқарады. Бұл – қазақтың қыздарының биін басқа халықтардікінен ерекшелеп тұратын көрініс. Биші қыз өзінің денесін екі жаққа кезек-кезек бұра отырып та, денесін шалқайыңқыратып та қолдарын құдды бір жыландарша ирелеңдетеді. Бишінің дене қозғалысы да жылан қозғалысын елестетеді. Бір болған оқиғада Бекет Ата аруағының «билеп тұрған екі жылан» кейпінде көрінгені сөз болады (Ислам Мырзабекұлы. Бекет ата. Алматы: Дәуір, 2000. 216-6.). Ауылдағы мектеп жасындағы қыздардың «Қамажай» биін қалай билегенін көріп өскен біз, қарапайым би элементтерінің бүгінгі танымал биші Шұғыла Сапарғалиқызының жоғары, кәсіби деңгейдегі күрделі композицияларында да үнемі қайталанып отыратындығын көргеннен кейін де осындай, қазақ биінің ар жағында «жыландық қозғалыс мотивінің» жатқандығы туралы ойымыз өзгерген жоқ. Ертедегі қазақ қызының билеген биі Шұғанікіндей болып шықпаған да шығар, дегенмен бидің негізгі элементтерінің ғасырлар бойына пәлендей өзгеріске түсе қоймағандығына сенгіміз келеді.

Бір қызықты жері – тым қарапайым, санаулы ғана би элементтерінен тұратынын қазақ биінің өзімізге туыстас өзбектікіне немесе көршілес халықтардікіне емес, алыстағы үнділік классикалық билерге ұқсас екендігін аңғаруға болатындығы. Қазақ биінде де, үнді биінде де ең басты мазмұн қолдың, саусақтың қозғалыстарына берілген. Тек үнді биі, жер бетіндегі халықтар арасындағы ең дамыған би дәстүрлердің қатарында жататын болғандықтан, аяқ арқылы көрсетілетін элементтерін де жақсы дамыта алған, әрі бидің қозғалыс элементтері өте тез, жылдам ауысып отыратын қатаң ырғақты (ритмді) музыкаға негізделген. Ал қазақ биінде ырғақ бар, бірақ оның қозғалыс элементтері тым созылыңқы болғандықтан ырғақ, өзгеруі көзге байқала бермейді (билеу техникасы, сипаттамасы туралы түсіндіру әрекеттерімізге музыкатанушылар мен өнертанушылар кешіріммен қарар деп үміттенеміз, өйткені осы саладағы өреміз шектеулі). Үнді биі де, сірә, о баста, яғни ежелгі замандарда қазақтікіне ұқсас болған; біз бүгінгі үнді биінен кем дегенде 2-3 мың жылдық уақыт ішіндегі үздіксіз даму мен күрделі, көп саты эволюциясының нәтижесін көріп отырсақ, қазақ биі сол баяғы 2-3 мың жыл бұрынғы бидің келбетін іс жүзінде сол күйінде сақтап қалғанын тұспалдай аламыз. Бұл кездейсоқтық емес, өйткені үнді биінің арғы жағында ежелгі, б.з.д. 2-1 мыңжылдықтарда Үндістанға қоныс аударып барғаннан кейінгі үнді арийлардың игеруінен өткен үнді-пакистан және ауған жерінің байырғы жұрты болған дей-дравидтердің (протодравидтердің) биі жатыр, осындай меңгеру б.з.д. 2 мыңжылдықта қазақ және Орта Азия жерінде өтуі де ықтимал, ал қазақ биінің бастауы дей-түрктерде жатыр, дей-түрктер (прототүрктер) болса б.з.д. 2 мыңжылдықтың басына дейін дей-дравидтермен көршілес тұрған, тіл мамандары дравид және түрк тілдерінің бастауын ортақ деп есептейді. Міне, бастапқы бір ғұрыпқа негізделген дравид-түрктік би қозғалысын үнділіктер 4 мың жыл бойына дамыта, күрделендіре отырып, қазіргі күйіне дейін жеткізсе, түрктер – арғықазақтар бастапқы биді іс жүзінде сол күйінде, дамытылмаған немесе керісінше, тоқыраған күйінде сақтап қалды.

Міне, біз шартты түрде «Қамажай» деп атап отырған жалпы қазақ биі де (дравид текті үнді биі сияқты) ежелгі жылан культіне (б.з.д. 4-2 мыңжылдықтар) негізделген деп айта аламыз; қыз бишінің дене қозғалысы да, қолдарының қимыл-әрекеттері де жыланның қозғалысын имитациялайды. Бұл – арғықазақ мифологиясын тарихи-уақыттық және тарихи-географиялық тұрғыдан кезеңдестіру (периодизациялау) қисындамасы ауқымынан шықпайды, яғни дей-түрктердің б.з.д. 4-2 мыңжылдықтарда қай жерлерді мекендеп, қалай қарай жылжып отырғандығы туралы тұспалдарымызға қосалқы дәйек бола алады. Осы орайда «қамажай» сөзінің де этимологиясын осы жылан культі (мифологиясы) тарапынан қарастырып көруге болады.

Бірінші жанама қисын бойынша, Қам – көне түрк дәстүріндегі бақсының (шаманның) атауы. Махмұт Қашғари сөздігіндегі «қам» сөзі «балгер, емші, шаман» деп аударылыпты (МҚ. 3-218). Сиуңнулар (хуннулар) да «қам» сөзін қолданып, бас бақсыны – «ата қам», екінші бақсыны – «ас қам» деген көрінеді, бүгінгі саяндық түрктер (тувалар) күшті бақсыларын «улуғ қам» деп атап келеді екен. «Шаман» сөзі де, эвенк тіліндегі «саман» («естен тана буырқану, булығу» дегенді білдіретін), нивхтіліндегі «чам» сөзі де түрк тіліндегі «қам» сөзімен түбірлес (Б.Абылқасымов. Телқоңыр (қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклор). Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. 90-б.). Бұдан шығатын «қам» сөзінің мағынасы да дәлме-дәл «естен тана буырқану, булығу» болып аударылмағанымен, соған жақын келетін экстатикалық қимыл-қозғалысты білдіруі тиіс (орыс тіліндегі бақсының ойының «камлание» деуі де тегіннен-тегін емес). Яғни «қам» сөзінің де, бақсылыққа қатысты болғанына қарамастан (бұл сөз о баста бақсылыққа емес, абыздыққа қатысты болуы мүмкін), оның ар жағында ежелгі ғұрыптық «арғы би» деп атауға болатын қимыл-қозғалыс элементтерінің жүйесі жатыр деуге негіз бар.

Қам – тарихи әдебиетте, әдетте, еркек кіндікті бақсы (шаман) деп түсінілетін кейіпкер, дегенмен матриархат заманында және матриархаттық қатынастардың сарқындары ұзақ сақталған кейінгі қоғамдарда «қам» деп еркек бақсыларды емес, о баста әйел абыздарды (бақсыларды) атағандығын жоққа шығаруға болмас; осыны айғақтайтын тарихи жазба деректер жоқ болғанның өзінде бақсылықтың даму логикасы нақ осындай мүмкіндіктің болатындығын көрсетеді. Г.Потаниннің жазып қалдырған деректерінен тувалық түрктердің бақсыларының: а) киіміне түрлі-түсті мата қиындыларынан тігілген жіңішке жолақтардың жапсырылғандығын, онысының жылан кейпін символдайтындығын, ә) әлгіндей жолақтардың ортаңғысына екі мүйіз бекітіліп, оны «Алты немесе алтын басты жылан» атайтындығы: б) бақсы даңғырасының сабының төменгі бөлігіне жылан кескіні ойылып түсірілгендігін білуге болады (Е.Д.Турсунов. Генезис казахской бытовой сказки. 58-б.). Яғни тарихи дәуірдегі бақсылықтың да жылан культімен сабақтастығы бар. Кейін, бақсылық (шаманизм) дамып, ол сенім-нанымның жетекші көрсеткішіне айналған шақта «Қам» деген көне термин бастапқы мағынасын жоғалтып, бақсылыққа қатысты қолданылып кеткен деп тұспалдауға болады. Айта кету керек, бақсының қамдау кезіндегі іс-қимылы да белгілі бір деңгейде би элементтерін еске түсіреді. М.Қашғаридың сөздігінде кездесетін қамлар қамұғ арвашды» — «барлық бақсылар арбасты, біртүрлі сөздер сөйлесті» (MS. 1-280, 295) деген тіркестегі «қамұғ» сөзі, сірә, сөзді де, сөзге ілескен қимыл-әрекетті де білдіретін ұғым болса керек. Бұл сөз араб-парсы тілінің ықпалын көрмеген Алтай, Саянның түрктерінің арасында сақталған, сондықтан матриархаттық қатынастары басым болған дейтүрктік қоғамда алғашқы абыздардың (кейін-бақсылардың) негізінен әйел арасынан шыққанын жорамалдауға болады, олай болса «қам» сөзі де о бастан әйелге байланысты.

Екінші жанама қисын ретінде «кемпір» сөзін алуға болады. Кемпірдің қазіргі мағынасы – «қарт, кәрі әйел, яғни қазақ «кемпір» сөзін «қарт әйел», «әже» сөздерінің синонимі ретінде қолданады, бұл сөз көне түрктік «қам» және парсылық «пір» (парсы тілінде «қарт кісі, шал» дегенді білдіретін) сөздерінің қосылуынан пайда болған. Пір – қарт еркек кісінің (шалдың) атауы болса, оған «қам» сөзі қосылғанда шығатын «қам-пір» – қарт әйелдің атауына айналып кетіп тұр, бұдан шығатын қарапайым қисын – «қам» сөзінің тек әйелге қатысты көрсеткіш болуы («Кемпір» сөзінің «қам» (бақсы) және «пір» (қарт кісі) деген сөздерден тұратынын Б.С.Қошым-Ноғай жазған болатын, ал біз тек «қам» сөзінің жай «бақсы» емес, «әйел бақсы» дегенді білдіретіндігін ғана нақтыладық). «Кампир» сөзі, кейінірек, Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия халықтарының мұсылмандану дәуірі (VIII-XII ғасырлар) тұсында көне түрктік «қам» сөзі мен мұсылман-сопылық терминологиядағы «пир» (парсы тілдік) сөзінің қосылуы нәтижесінде қалыптасты. Осы тұста «камтір» (кемпір) деп мұсылман пірлерін емес, табиғат құбылыстарын келбеттейтін әйел кейіпті рухтарды (не әйел абыздарды, дуакерлерді) атайтын термин ретінде қолданылған, кейінірек ертегілік қарт әйел кейпіндегі кейіпкерлерді осылай атайтын болды, артынан кез келген қарт әйелді «кемпір» деп атау дағдысы қалыптасты.

Үшінші жанама қисын – «қамшы» сөзін алуға болар еді, өйткені оның «қам» түбірін бақсылыққа да, жыланға да қатысты деп тұспалдауға негіз бар. Ал төртінші жанама қисын ретінде үнді мифологиясындағы «Кама» деген мифтік кейіпкердің тұрпаты мен есімін қарастыруға болады. Кама — ежелгі үнді мифологиясындағы махаббат тәңір иесінің есімі, мифологилық сөздік осы есімді «желание», «чувственное влечение», «любовь» деп аударады, осы мағыналардан біз махаббаттық-жыныстық сезіммен қатар, махаббаттық-жыныстық қимыл-қозғалыстарды (яғни әлдебір би қозғалысына ұқсайтын әрекеттерді) көргендей боламыз. Бұл тұрғыда түрктің «қам» сөзі («экстатическое, исступленно-восторженное состояние», «прийти в экстаз») бен үнділік «кама» сөзін бір мағыналық деңгейде қарастыра аламыз (тек жалғыз қайшылық бар: ежелгі үнді мифологиясындағы Каманың әйел жынысты емес, қолына садақ ұстаған жасөспірім жігіт кейпінде суреттеледі, бұл «қам» – «әйелге қатысты ұғым» деген жалпы шартымызға кереғар келеді, дегенмен жасөспірім еркектің тұрпаты (жалпы үндіевропалық делінетін) о баста Афродита, Инанна, Иштар сияқты әйел кейіпті махаббат тәңіриелері болу мүмкіндігін естен шығармаған жөн. Үнді биі мен қазақ биінің негізгі ұқсастықтары туралы сөз қозғап отырғанымызда, осы қисынымыз да негізсіз болмайды.

Қорытындылай келе айтарымыз, Қам – ежелгі дей-түрктердің (арғықазақтардың) мифологиялық дәстүріндегі жылан (мүйізді жылан, мүйізді қанатты жылан немесе айдаһар) кейпінде суреттелген ұрғашы тәңіриелердің біреуінің немесе тіршілікті жаратушы ұлы Ананың (Бабаның, Жылан бабаның) есімі болған. Ол кейіннен заманына қарай «Қам-ажа» (Қам-әже, мұндағы «әже» сөзі алғашқыда «жылан баба» дегенді білдірген), «Қамажа-айы» (Қамажай) деп аталды. Оның жыланша ирелендеген кейпі мен қимыл-қозғалысы бидің негізін құрады, қазақ тіліндегі «қамажай», «қамшы» сөздері де көненің көзі ретінде бүгінгі күнге дейін жетті. Міне, «Қамажай» биін билеген қазақ қызы, нақты мысалда – Шұғыла, іс жүзінде сол өткен замандардағы Қам әжеміздің (жылан, қанатты болғандықтан құс кейпіндегі) көзге елестетілген қозғалыстарын немесе сол әжеміздің культінің қызметшісі болған әйел абыздың қозғалыстарын қайталап, өткен уақыттың ғұрып архетипін жеткізіп отыр.

Қамажай биі – іс жүзінде қазақта сақталған жалғыз би. Әрине, басқа билер де бар, бірақ осы бидің орны бөлек, қарапайымдылығына қарамастан оның бірнеше мыңдық ақпаратты бойына сақтап отыруы осы «жалғызымыздың» құнының, бағасының қазақ үшін дүниедегі басқа халықтардың барлық билерін қосқандағысынан артық, қымбат болатындығын, болуы тиіс екендігін еске салғымыз келеді.

Маңғыстау облысы. Шетпe кенті.

«Алтын Орда» газеті, 2003 жыл, 25 шілде

Серікбол Қондыбай. XV том. Мақалалар