Батыс Азия, Солтүстік Африка және Оңтүстік-Шығыс Еуропа жерлері ең үлкен құрлық ара теңізі - Жерорта теңізін қоршап жатыр. Мұсылмандар мен еуропалықтардың Жерорта теңізі жағалауындағы Левант пен Магрибте түйілісуіне географиялық жақындық өте ертеде-ақ мүмкіндік берген болатын. «Левант» - Италияның шығысындағы Жерорта теңізінің  жері, ал «Магриб» - “күн бататын жер” дегенді білдіреді, мұны арабтар Солтүстік Африканың ең батыс бөлігі деп есептейді. Шын мәнінде бұл екі атаудың географиялық және мәдени маңызды бар. Олар айтып отырған Батыс Азия, Солтүстік Африка және Еуропаның географиялық қиылысы - ислам өркениеті мен Еуропа өркениетінің тоғысқан жері, сондай-ақ, VII ғасырдың ортасы мен аяғындағы илам діні әсерінің Арабия түбегінен өткеннен кейінгі мың жылдықтардағы Еуропа мен ислам мәдениетінің тоғысу нүктесі. Бұл географиялық жақындық - ислам әлемі мен Еуропа арасындағы ұзақ мерзімді көпжақты өзара әрекеттесуге мүмкіндік берді. Айталық, Еуропа тілдерінде арабтан шыққан лексикалар - ғылымда, техникада, экономикада және күнделікті өмірге өте көп, бұл да тағы бір қырынан, мұсылмандар мен еуропалықтар арасындағы ұзақ мерзімді әрекеттестіктің көрінісі екенін дәлелдей түседі. Алайда, географиялық жақындық алғашқы мұсылмандардың Еуропаны жаулап алуынына шартты жағдай жасағанын ескермеуге болмайды. Одан кейінгі Осман империясының күшеюі де Еуропаға қат-қабат қиындықтар мен қауіп-қатер төндіргені анық. Бүгінде балараша быжынаған мұсылман босқындары тобы Жерорта теңізін әр түрлі жолдармен кесіп өтуін саябырлатқан емес, олар осы әрекеттері арқылы Еуропаны тағы бір жолмен “жаулап алғысы” келгендей. Кейбір адамдардың пайымдауынша, мұсылмандар мен Еуропа арасындағы жаулап алу мен бағыну - екі тараптың қарым-қатынас тарихының негізгі желісі.

Мұсылмандар мен Еуропа арасындағы қатынастардың тарихи эволюциясы

Біздің заманымыздың 7 ғасырының аяғында ислам тарихындағы алғашқы халифат, Омейяд халифатының сыртқы экспансиясы 669 жылы Сицилияны басып алды да, Батыс Жерорта теңізінде үстемдік етті. Шығыс Жерорта теңізі аумағындағы Сирия, Египет, Кипр, Родос, Крит қатарлы жерлерді мұсылман әскерлері басып алды. 30 жылдан астам уақыттан кейін халифаның әскері “күн бататын жер” деп аталатын Солтүстік Африканың батыс бөлігіне экспедиция жасады. 711 жылы Мароккодағы маңызды порт Танжерді басып алған мұсылман генералы Дорик, тар теңіз аймағын 7000 сарбазымен кесіп өтіп, мыңдаған испан гарнизондарын талқандап, Еуропаға табан тіреді. Сол себепті де, ол жағаға шыққан жер “Джабал Толик” немесе Тадок тауы деп аталды. Ол кейінірек Жерорта теңізінің батыс бөлігінде, Африка мен Еуропаны байланыстыратын Гибралтар бұғазына айналды.

Батыс Рим империясы күйрегеннен кейін, арабтарға “сен тұр мен атайын” дейтін қарсыластар бола қойған жоқ. Бір жылға жетер-жетпес уақыт ішінде Торик Иберияның тең жартысын дәргейіне алды да, “Мұсылмандар Еуропаға қас қағым сәтте кіріп келіп, осы түбектегі өркениеттің басты кейіпкеріне айналды”. Кейінірек Омеядтар әулеті осы бір орайлы сәтті пайдаланып, Гранада мен Кордобаның даму негізіндегі Батыс әлемін, философиясын, заңын, мистицизмін ислам әлемінің шығыс орталығы - Багдад қаласының өркендеуіне таған етті. Мұнда практикалық агрономия мен медицина да айтарлықтай дамыды. Адамдар испандық “шығыс” мәдениетінің деңгейі “батыстық” мәдениетке қарағанда әлдеқайда жоғары болғанын мойындады. Испаниядағы мұсылмандардың саяси ықпалы 800 жылдан кейінгі христиан монархтарының «Қайта қалпына келтіру қозғалысы» оларды Еуропа құрлығынан тазартқанға дейін жалғасты, сондай-ақ, мұсылмандар Солтүстік Африкаға шегінуге мәжбүр болды. Бұл тарихқа тек Испанияда тұрған Альгамбра сарайы ғана емес, сонымен қатар Сан-Хуан де ла Крус (Иоанн Креста) сияқты испан ақындарының шығармаларындағы көптеген мистикалық бейнелер куә бола алады.

11 ғасырдан бастап көптеген крест жорықтары Шығыс пен Батыс арасындағы айырбас тарихына кедергілер жасағанымен, оның ықпалы жағынан бұл - Еуропаның мұсылман әлемін жаулап алуы деуге келмейді. Ал кейіндеп Османлы Түркия бас көтергеннен кейін, мұсылмандар Еуропаға екінші реткі ауқымды соққысын жасады. 1299 жылы мемлекет құрылғаннан бастап, түріктер Балқанды жаулап алуға кірісті. XV ғасырдың ортасына қарай түріктер мың жылдық Византия империясының көп бөлігін басып алып, оның астанасы Константинопольді илеудегі құмырсқадай қоршап алды. 1453 жылы 53 күндік кескілескен шайқастан кейін түріктер Константинопольді толықтай өздеріне қаратып алды. Бірақ бұл қалада жаулап алушы Сұлтан Мұхаммед II-нің көз алдында тек тіс шұқыр қурайлар ғана қалды, особняктардың жартысынан көбі бүлініп, қирандыға айналды. Шығыстағы христиан әлемінің форпосты болған Константинопольдің жермен жексен болуы - Еуропа тарихындағы орны толмас өкініш болып қала берді. Ал Түріктер болса қаланың атауын «Ыстамбұл» деп өзгертіп, оны ел астанасы етіп бекітті. Кейіннен де Еуропаны жаулап алу қарқыны бәсеңдей қойған жоқ, олар батысқа және солтүстікке жорықтарын жалғастырып, Венаға да бірнеше рет шабуыл жасады. Биліктің гүлдену кезеңінде Жерорта теңізі мен Шығыс әлемі арасындағы сауда жолдары түріктердің монополиясында болды, Жерорта теңізі де Түріктің қармағына өтті. Ал теңіз жолымен келіп-кететін еуропалық сауда кемелері түріктерге салық төлеп, бас амандығын кепілдендірді. Осман империясының Батыс Еуропа мен Азия арасындағы сауда монополиясы - Испания патшайымы Колумбты қолдап, оның азиялық теңіз жолын табуына төтелей себеп болды деп санайды. 

Алайда, бұрынғы жаулап алу үрдісінің нәтижесі кейінгілерге түрткі болсе керек. Үлкен саяхаттар мен жаңа теңіз жолдары ашылғаннан кейін адамзат тарихы біртіндеп Батыс державаларын шетелдіктердің жаулап алу дәуіріне өтті. Географиялық ыңғайлылық - алдымен дамыған Еуропа елдеріндегі Батыс Азия мен Солтүстік Африканың көптеген аумағын өздерінің колонияларына, жартылай колонияларына немесе ықпал ету аймағына айналдыруға мүмкіндік берді. Осман империясы, Парсы Сефевидтері мен Үндістан Моголиясына негізделген ислам әлемі жүйесі Батыс Еуропадағы егеменді территориялар жүйесін кеңейтуде сәтсіздіктерге ұшырады.

ХХ ғасырдың басында алғашқы Османлы Түркияның мұрағатын негіз еткен, Батыс Азия мен Солтүстік Африкада көптеген заманауи елдер құрылды. Еуропа, әсіресе Батыс Еуропа елдері, жаңа ғасырлық кезеңдегі ұлттық мемлекеттік құрылыстың көшбасшылық үлгісі - бүкіл әлемге демонстрациялық әсер етті. Мемлекет құру және тәуелсіздік процесінде, бұл мұсылман елдері, Батыс Еуропадағы қазіргі ұлттық мемлекеттердің үлгілеріне еліктеп бақты. Бұл әрине, осы елдерді Еуропа елдерімен қарама-қайшылыққа және ерекше тығыз қарым-қатынас орнатуға итермеледі.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа мен мұсылман әлемінің өзара әрекеттесуі негізінен халықтың ауқымды қоныс аударуынан көрініс тапты. Сонымен қатар, Еуропа елдері екінші дүниежүзілік соғыстан кейін иммигранттарды жақтау және қабылдау процесін бастады. Бұл, бір жағынан, халық санындағы қарттар санының артуы мен еңбек ресурстарының жеткіліксіздігінен туындаған мәселелерді шешуге арналған болса, екінші жағынан, бұл - сол кездегі қырғи қабақ соғыстың халықаралық тәртібі бойынша, халықаралық міндеттемелерді ескеруге байланысты болды. Еуропа – тарихтағы халықты экспорттаушы елден импорттаушы елге айналды. Еуропа елдеріндегі иммигранттар санының үлесі тез өсті. Еуропалық Одақ ішіндегі еркін көші-қоннан басқа, Еуропа елдерінің бұрынғы колониялары иммигранттардың негізгі көзіне айналды. Халықтың едәуір бөлігі Батыс Азия мен Солтүстік Африкадағы мұсылман елдерінен келеді. Мысалы, Германия Федералды Статистикалық басқармасының 2008 жылғы мәліметтеріне сәйкес, сол жылы Германиядағы шетелдіктердің ең көбі түріктер болса, сол жылы бұл көрсеткіш 1,68 миллион болған. Осындай құбылыстар Ұлыбритания, Франция және басқа елдердің иммигранттары арасында да байқалған. ХХ ғасырдың 70-ші жылдар ортасындағы мұнай дағдарысы, Батыстың шетелдік жұмысшыларды қабылдамауына итермелегенімен, мұсылман иммигранттар Еуропадағы ең ірі иммигранттар тобына айналды.

Плюрализм немесе ассимиляцияланған иммиграция

Бұрын-соңды болмаған иммигранттардың өсуі, Еуропа елдеріне күтпеген әрі  орасан зор қиындықтар әкелді. Оның бір дәлелі - тарихта дәйекті мәдени дәстүрлері бар еуропалық ұлттық мемлекеттер, діни көп этносты қоғамға айнала бастады. Көпмәдениеттілік пен әлеуметтік иеліктен тыс өмір сүру тіпті де күтпеген жағдай болды. Еуропалықтар үшін мұсылмандар ғажайып мекеннен оралған бағындырушы объектілер ғана емес, біреуі көршісі, біреуі әріптестесі болып кеткен еді. Тіпті “босқындар өз отанына оралып жатыр, ол заңдылық” дейтін сөздер де еміс-еміс естіле бастаған-тын. Тарихтағы бір-бірін жаулап алу немесе Еуропа мен мұсылмандар арасындағы өзара болжамды “нәтижелерден” айырмашылығы, қазіргі Еуропа, мұсылмандар мен еуропалықтар бір-біріне қалай бейімделіп, бір-бірін қалай қабылдау керек деген мәселеге тап болып отыр. Десе де, соңғысы қиын жұмыс екені анық.

Шетел асып келген мұсылман иммигранттары мен жергілікті тұрғындар арасындағы қайшылықтар мен қақтығыстарды қалай шешуге болады? Иммигранттардың жергілікті әлеуметтік өмірге бейімделуіне қалай ықпал етуге болады? Бұл ЕО елдері дөп келіп отырған маңызды мәселелер. Жалпы алғанда, Еуропа елдерінде иммиграция мәселелерін шешуде ассимиляция және мәдени плюрализм дейтін екі идея бар. Оның ішінде ассимиляция менталитеті - мигранттарды ретке салып, оларды қоршаған ортадағы негізгі механизмдерге тарту және қосымша әлеуметтік үйлесімділікті арттыруды атап көрсетеді. Бұл ұстаным этникалық топтардың бастапқы дініне, мәдениетіне және этникалық атрибуттарына деген бөлшектеушілік деп, академиялық топтардың сынына ұшырап келеді. Алайда ассимиляция тұжырымдамасы республикалық елдердің нормативтік саяси идеялары мен экономикалық және әлеуметтік жүйесінің негіздеріне көбірек көңіл бөледі, мигранттарды жергілікті тұрғындармен тең құқылы деп санайды. Сондықтан да ассимиляция тұжырымы көптеген еуропалық елдердің көші-қон саясатының негізін құрайды. Сонымен бірге, мультикультурализм идеясы иммигрант топтарының мәдени-этникалық ерекшеліктерінің айырмашылықтарын сақтау мен тануға көп көңіл бөледі. Көпмәдениетті саясат “әртүрлі мәдениеттерге” белгілі бір дәрежеде бостандық беріп қана қоймай, сонымен қатар этностың тілі мен мәдени тәуелсіздігін сақтау үшін арнайы экономикалық қолдау көрсетеді. Нақтылап айтар болсақ, Нидерлан, Ұлыбритания, Швеция және басқа елдер көпмәдениетті модель қабылдауға бейім, ал Франция, Италия, Испания сияқты елдер ассимиляцияны назарға алады.

ХХ ғасырдың аяғына қарай, қандай саяси реформа қабылданса да, Еуропа елдері мұсылман иммиграциясы мәселесінде күрделі мәселелерге тап болды. Қатысты мәліметтерде көрсетілгендей, мұсылмандар еуропалық қоғамға белсене араласуға әрекет жасап келеді. Десе де, олар әлі де шынайы әлеуметтік бейімделу мен интеграциядан алыс. Кейбір ірі еуропалық қалаларда этникалық, тілдік және мәдени орталары сияқты мұсылман иммигранттарының шоғырланған өңірлері пайда болды. Бұл елді мекендерпдің тұрғындары шын мәнінде негізгі қоғамдық ортадан жырақ әрі қылмыс жасау деңгейі жоғары, жұмыссыздық басым, мектеп жасындағылардың оқудан шегіну жағдайы көп. Бұл әрине бей-жай қарай салмайтын әлеуметтік мәселелер. Тіпті иммигранттар арасында әлі күнге дейін мәжбүрлі некеге тұру, әйелдерді кемсіту, талақ ету сияқы заңсыз әрекеттер өршіп тұр. 

Сонымен қатар, байырғы тұрғындармен салыстырғанда мұсылман иммигранттарының экономикалық табысы төмен, саяси ықпалы мен білім деңгейі төмен болды. Осы факторларға байланысты көптеген мұсылман иммигранттар қоғамдық ортада тек маргиналды топқа айналды. Олардың алдында, болашақ үшін қарсы күресу немесе жұтылып кетудей екі таңдау тұрды.

Бұл құбылыстар біртіндеп байырғы тұрғындардың әртараптандырылған қоғамға деген күмәні мен наразылығын күшейтті. Олар иммигранттардың ортаға сіңісе алмауы - нәсілдік шиеленістерге, қылмыстың өсуіне, жалпы ұлттық сапаның төмендеуі мен әлсіреуін әкеп соғады деп алаңдайды. Сондай-ақ, әлеуметтік шығындар және дәстүрлі құндылықтардың жоғалады деп қатты алаңдады. Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық саясат деңгейінде көптеген Еуропа елдері иммиграция саясатын қатайтып, бір уақытта натурализация саясатын түзетіп, ұлттық мәдениет пен сәйкестіктің дәйектілігін жете түсінді, әрі құндылықтар арасындағы айырмашылықты азайту үшін заңды шараларды қабылдады. Ұлыбритания, Нидерланды, Швеция және басқа елдердің үкіметтері натурализацияға үміткерлердің жасы, білімі, тұрғылықты жер және қаржылық мүмкіндіктері сияқты негізгі шарттарды қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар жергілікті тіл, тарихты қамтитын емтихандар тапсыруы керек деп нақты белгілеме қойды. 1980 жылдары Нидерланды мен көпмәдениетті саясатты жүзеге асырған басқа елдерді мемлекет қаржыландырды. Жергілікті радио және теледидар станциялары әртүрлі этникалық тілдерде хабарлар таратуға арнайы уақыт бөліп, иммигранттар қауымдастығының мектебін қаржыландырды. Соңғы жылдары қаржыландырудың мұндай саясаты негізінен жойылды. Ал бірлестіктер өз қаражаттарына сүйеніп, азын-аулақ жұмыс жасағысы келгенімен, бәрі бірдей үкіметтің уақыт, ауқым, мазмұн және т.б. талаптарына көнуі керек. Кейбір Еуропа елдері де жаңа мешіттердің құрылысын басқаруды күшейтті. 2009 жылы қарашада Швейцария жергілікті мұсылман қауымына мұнара салуға тыйым салу үшін референдум өткізді. Францияда, Данияда, Швецияда, Нидерландыда және басқа да көптеген елдерде иммигранттарға қарсы экстремалды оңшыл партиялар парламент төрінен көбірек бой көрсете бастады.

Елдің байырғы тұрғындары үшін мұсылман қауымдарының ауқымы кеңейіп, ислами көзқарастың әсері барған сайын айқындала түскеннен бастап, иммигранттар еуропаның кей мемлекеттерінің экономикалық, әлеуметтік және саяси мәдениеттеріне айтарлықтай ықпал етті. Содан болар, мұсылмандар еуропаны жаулау идеясын іске асырмақшы, тіпті асырып та қойды деген күмән туып, әртараптандырылған қоғамның болашағы туралы алаңдаушылық пайда болды. Олар мұсылман иммигранттарының нәсілдік, мәдени және діни әсері өздерінің алғашқы нәсілдік және мәдени жағынан біртұтас қоғамын қалыптастырып, мұсылман әлеміндегі діни радикализм олардың ішкі дамуына әсер етіп, мұсылман халқының демографиялық өсуі Еуропаны шарпиды деп алаңдайды. Лондон «Лондонстан», Еуропа «Еврабияға» айналуы бек мүмкін дейді. Мұсылман иммигранттар біртектес немесе монолитті топ болмаса да, исламофобия мұсылман қауымының алуан түрлі діни тақуалық, саяси көзқарастары мен басқа да аспектілері ислами көзқарас пен мұсылмандық жүйенің шикі тұстарын әр қырынан бір көрсетіп келеді.

Осы жағдайларға байланысты кейбір ғалымдар мультикультурализм туралы көп ой қозғап келеді. Айталық, Американдық философ, саясаттанушы, экономист, жапон тектес жазушы Фрэнсис Фукуяма өзінің «сәйкестілік және иммиграция» дейтін мақаласында мәселенің түйіні: еуропалық ұжымдық бірегейліктің әлсіреуінде жатқанын көрсетеді. Оның айтуынша, кейбір еуропалық элиталар мемлекет пен дін белгілеген сәйкестіктен асып, жоғары деңгейге жетті деп санайды, дегенмен, шамадан тыс мультикультурализм мен толеранттылық көзқарас діни ұшқары күштердің алдында тым дәрменсіз екенін, сонымен қатар, терроризм мен оңшыл партиялардың көбеюі мәселені өзекті екенін ұғындырды. Енді еуропалықтар алдында «Мен кіммін» деген сұрақ тұр, ол ''11 қыркүйектен'' (2001 жылдың 11 қыркүйегінде АҚШ-тың Нью-Йорк қаласындағы Дүниежүзілік сауда орталығында болған теракт) кейін Американың ұлттық бірегейлігіне қатысты Американдық әлеуметтанушы және саясаттанушы, өркениеттердің этномәдени бөлінісі тұжырымдамасының авторы Сэмюэл Филлипс Хантингтон ұсынған «Біз кімбіз» дегеніне ұқсап кетеді.

Мультикультурализм туралы рефлексиялардан басқа, кейбір ғалымдар таңқаларлық көзқарастарды алға тартты. Атақты ислам зерттеушісі Бернард Льюис 20 ғасырдың аяғында Еуропа континенті толығымен мұсылман болады және Еуропаны қайтадан ислам жаулап алады деп айтты. Ал Американдық неоконсервативті ойшыл Даниэль Пайпс тіпті Еуропа мен мұсылмандар арасында тек екі жол бар, яғни мұсылмандық басқарушы Еуропа немесе Еуропа мұсылмандарды шығару, өйткені мұсылмандарды интеграциялау мүмкін емес дейді. Тіпті кейбір адамдар ұрпақ сапасының әлсіреуінен болған өлім-жітімнің артуын, әлеуметтік әл-ауқат жүйесінің күйреуінен туындаған аштықты, мұсылмандардың кесірінен туындаған еуропалық ішкі соғысты һам исламның Еуропаны жаулау әрекетін, Еуропа тарихының аяқталуының төрт негізгі себебі болады деп болжайды.

Исламдық иммигранттар Еуропаға қалай интеграцияланады?

Сауалнама деректері көрсеткендей, еуропалықтардың көп бөлігі мұсылман иммигранттарының негізгі қоғамға сіңісуге деген ықыласы мен қабілеті жеткіліксіз деп санайды, олар мұсылмандар мен Еуропа арасындағы қатынастарға пессимистік көзқараспен қарайды, тіпті екі жақтың қарым-қатынасын кезекті жаулап алу немесе бодан елге айналудың тағы бір көрінісі деп түсінеді. Десе де, сауалнама нәтижесі еуропалық мұсылмандардың жергілікті қоғамға бейімделуге деген ұмтылыстары мен әрекеттері бар екенін де көрсеткен. Ал иммигранттардың қоғамға деген танымы және интеграция дәрежесі көп адамның түсінігінен әлде қайда жақсы болса керек. Еуропалық мұсылмандар мәдениеті, білімі және саяси белсенділігі жағынан біртіндеп өзгеріп келеді. Әр түрлі елдер мұсылмандар мен еуропалық қоғамның интеграциялануын әр түрлі тұрғыдан дамыту үшін кейбір үкіметтік емес діни ұйымдар құрған.

Еуропада жап-жақсы мұсылман болу мен өз елін сүйетін жергілікті тұрғын болу арасында қайшылық бар ма? Православиелік нанымдарын сақтап, дәстүрлерін дәріптей жүріп, әртараптандырылған қоғамда қалай өмір сүруге болады? Апокалипсис классикасы мен қазіргі зайырлы заңдарға негізделген исламдық шариғат заңдарын қалай үйлестіру керек? Шындап келгенде қазіргі кезде Еуропада мұсылмандар ассимиляция немесе интеграция бағдарламаларын қабылдауда толықтай ниетті емес. Кейбір еуропалық дін қайраткерлері мен мұсылман зиялылары өзара байланысты мәселелерді талқылап, мұсылман қауымдарының мәселесін әртүрлі жолмен шешу керектігін айтады. Еуропадан келген мұсылмандар, мысалы, Ұлыбританиядағы Тимоти Винтер, Швейцариядағы Тарик Рамадан және Босния мен Герцеговинадағы Мұстафа Крик сияқты тұлғалар өз тұжырымдарын алға тартты.

Жалпы, бұл ғалымдардың барлығы мұсылмандар батысқа ''шабуылдады'' немесе мұсылмандар Еуропаны ''басып алмақ'' деген поляризациялы дүниетанымға қарсы пікірде. Олар жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделе отырып, еуропалық мұсылмандарды жасауға, исламның Батысқа бейімделуін көздеп отыр. Тарик Рамаданның пікірінше, еуропалық мұсылмандар діни сәйкестік тұрғысынан ғана мұсылмандар, бірақ мәдени жағынан олар - француздар, британдықтар немесе немістер. Мұстафа Крик те бұл пікірмен келіседі, ол: «Егер арабтар исламды өздерінің ұлттық мақсаттарын алға жылжыту үшін қолданса, онда біз еуропалық мұсылмандар да осылай жасай аламыз. Егер мысырлық біреу исламның атын жамылып, мысырлық патриот болуға құқығы болса, онда біз еуропалық мұсылмандар да ислам атынан еуропалық патриот бола аламыз ... Мен еуропалық мұсылман ретінде, еуропалық өркениетке өз үлесімді қосқым келеді әрі осы ұстанымым еш қарсылық тудырмауға тиіс.» дейді.

Тарик Рамадан болса, «еуропалық мұсылмандар» және «еуропалық ислам» ұғымдарын нақты алға тартады. Ол исламның әмбебап принциптері мұсылмандардың батыстық азаматтық қоғамға толыққанды бейімделуіне мүмкіндік беретінін айта келіп, еуропалық мұсылмандар еуропалық мәдениетке қайшы келмейтін «еуропалық исламды» қалыптастыра алады деп санайды. Оның пікірінше, Құранда, пайғамбарлардың өсиеттерінде немесе Батыс конституциясында болсын, мұсылманның іс жүзіндегі мұсылман болуына, адал әрі шынайы еуропалық болуына ештеңе кедергі бола алмайды. Еуропада ондаған миллион мұсылмандар тұрады, олар жұмыс істейді және дауыс беру, сайлауға қатысу ққығы бар. Бұл мұсылмандықтың да, еуропалықтың да сәйкестігінің айқын мысалы. Ешқандай ішкі алауыздық жоқ. Сонымен қатар, Рамадан зайырлылық пен ашық қоғамды қабылдау мұсылмандық нормаларға сатқындық жасау деп санамайды. Бұл мұсылмандар мен басқалардың діни бостандығы үшін қажетті шарт. Сондықтан ол Батыста тұратын мұсылмандарды: «Біз демократиялық жүйеде өмір сүреміз, ұлттық заңдарды құрметтейміз, ашық саяси диалогты құрметтейміз және барлық мұсылмандар осылай болуға тиіс.» деп ұрандап отыр.

Әрине, еуропалық мұсылман болу ассимиляцияны білдірмейді. Рамадан болса интеграция ауқымды ассимиляцияны білдірмейді деп санайды. Басқа христиандік емес діни топтар мен этникалық топтар сияқты, мұсылмандарға өздерінің еуропалық мұсылмандық ерекшелікке ие мәдениетін дамытуға рұқсат беру керек. Сонымен қатар, мұсылмандар өздері тұратын елдің конституциясын, заңдарын және еуропалық құрылымын тұтастай қабылдай білу керек. Рамадан мұсылман әйелдерінің орамал мәселесіне көзқарасы осы сенімді көрсетеді. Ол: «Ешкім әйелдерді орамал тағуға немесе тақпауға мәжбүрлей алмайды», - дей келе, Францияның орамалға тыйым салуына қарсы пікір айтады. Сонымен қатар ол, сол елдің заңдарына бағынуға баса назар аудару керектігін айтады. Алайда, ол заң өзгертілмес бұрын мұсылман қыздар басы-көздерін толықтай тұмшалап тастайтын орамалдардың орнына, неғұрлым қолайлы банданаларды қолдануға болады деген ұсынысын айтып: «мұсылмандар әлемдегі басқа ұлттар мен мұсылмандарға: біз заңның барлық тараптарына келіспесек те, оны құрметтейміз», - дегенді ұғындырғысы келеді.

Бұл ғалымдар ислам дінін жамылып, экстремистік күштердің пайда болғанына қарсы. Кембридж университетінің профессоры және мұсылман діни жетекшісі Тимоти Уинтер «Аль-Каида» сияқты экстремистік күштердің діни көзқарасы дәстүрге жат, заңға қайшы әрі зиянкес екенін ашық айтады. Ол экстремистерді ислам қағидаттарының және доктринализмнің классикалық қағидаларына адал емес деп айыптап, олардың дәстүрлі исламды: «орта ғасырдан қалып қойған, діни ұстанымдары стандартты емес» дейтін фатвасын айыптайы. Ол мұсылмандардың өзіне қол салу мәселесіне қатысты кейбір ғалымдарының екіұшты көзқарастарымен келісе бермейді. Оның айтуынша, өз-өзіне қол салып, сол арқылы ұжымаққа барамыз дейтін тоғышарлықтың ислами дәстүрге де жат екенін, оның адам өлтіруден де ауыр күнә екенін алға тартады.

Исламофобия төңірегінде, Рамаданның пікірі: қазіргі мұсылмандар мен Батыс бір-бірінің құрбанына айналамыз ба деп алаңдайды. Мұсылмандар Батыстың кез-келген әрекетін ислам дініне қарсы, исламның түп-тамырына балта шабады деп есептесе, Батыс - мұсылмандар Батыстың құндылықтары мен «еркіндігіне» шабуыл жасап келеді деп айыптайды. Қысқасы, олардың әрекеттері – бастысқа түбегейлі қарсы деген пікірге тұрақтайды.

Түйіндеме орнына:

Исламофобияны тудырып отырған фактор - бұл нақты экономикалық және саяси үрей ғана емес, ең бастысы еуропалықтар мұсылман иммигранттарының гетерогенді реакциялары мен өмір салтына деген интуитивті көзқарастарынан алаңдап отыр, олар мұсылмандарға бағынышты болудан қорқады. Шынында да, тарихқа көз жүгіртсек, бүгінгі босқындар дағдарысынан бөлек, ислам діндарлары тарихта ешқашан ауқымды диаспораларды бастан кешіруге мәжбүр болмағанын көреміз. Әлемдік халық саны үздіксіз өсу сатысында тұрса да, араб түбегінен шыққаннан кейін алғашқы мұсылмандар жаулап алған аймақтар, бүгінгі күнге дейін мұсылман халқының ең көп шоғырланған аймақтарының бірі болып келеді. Бұл тарихи ерекшелік мұсылмандар діннің негізгі мазмұнына сүйене алатындығын, сенім мен өмір салтында белгілі бір жүйелілік пен бірлікті көрсете алатындығын анықтайды. Алайда, жаһандану мен заманауи коммуникациялық технологиялардың ілгерілеуі, сондай-ақ халықаралық саясаттағы күрделі толқулар, кез-келген дәуірге тән диаспора өкілдерінің және діни бірлестіктердің болашағын бұлыңғыр етеді. Бір кездері мұсылмандардың рухани сипатын қалыптастырған дәйектілік пен бірлік, мұсылман әлемінен тысқары кейбір жерлерде тұрақтылықтың жоқтығын көрсетті. Бұл тек теологиялық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар нақты саяси деңгейде де сақталып отыр.

Әр түрлі топтардың арасындағы өзара әрекеттесу - адамзат тарихын алға сүйрейтін қозғаушы күш болып табылады, оған бірде-бір адам шектеу қоя алмайды. Еуропада тұратын көптеген мұсылмандар жаулап алу немесе бағынышты болу дейтін екі жақты тұжырымдамалық шектеудің шеңберінде отырған жоқ, сонымен қатар, олар кейбір оңшыл саясаткерлер сияқты Еуропа мен мұсылмандарға толығымен қарсы да емес. Еуропа елдері мен мұсылмандар жұмыла жүк көтеріп, өзара селбесе алса, онда Еуропадағы мұсылман иммигранттардың әлеуметтік бейімделуі біртіндеп оң шешімін табуы мүмкін еді. Алайда, соңғы жылдардағы мұсылман әлеміндегі дүрбелеңдер, радикалды топтар мен экстремистік ұйымдардың емін-еркін әрекет етуіне себеп болды. Екінші жағынан көптеген мұсылмандарды қоныс аударуға мәжбүр етті, ал көршілес Еуропа болса, осы ұйымдар үшін ең жақсы орынға айналды. Кейбір адамдарға: мұсылман иммигранттар мен босқындардың келуі - мұсылмандардың Еуропаны қайтадан қайғылы жолмен бағындырып жатқанын көрсететін сияқты. Шындығында, тарихтағы жаулап алу мен бағындыруды салыстырғанда, бүгінгі қауқарсыз Еуропа болсын, әлде ата мекенінен айырылған мұсылмандар болсын, олардың алдында - бірін-бірі қалай жаулап алу емес, бір-бірін қалай қабылдау керек дейтін күрделі мәселе тұр. Мұсылман ғұламалары болса Испанияда керемет Альгамбра тұрғызды, ал қабырғаға және бағандарға жазылған сөздер әлі күнге дейін жарқырап тұр, мысалы: «Құдайдан басқа тәңір жоқ». Кеше ме, әлде бүгін бе, мейлі Шығыста болсын, Батыста болсын, Еуропа мен қазіргі кездегі мұсылмандар арасындағы қарым-қатынастың күрделілігі әлі шешілмей келеді. Бағындыру немесе бағынышты болу, бұл осы сөйлемге деген қысқа әрі зайырлы ескертпе сияқты. 

*Қоғамдық деңгейде исламның Еуропаны жаулап алу сасатыты туралы кейбір әрекеттері мен осыдан туындайтын қарсы көзқарас нәтижесі исламофобия деп аталады.

Ван Юдзи (Wáng yǔ jié) 

Қытайдың Ренмин (Халық) университеті,

Буддизм және діни теория зерттеу орталығы.

Қытай тілінен аударған: Нұрбек КЕҢЕСБАЙ