Алапат аштық деректері

19 жастағы Татьяна Невадовская Қазақстанға жер аударылған профессор әкесімен еріп келсе керек. Оқымысты әкенің ақылды қызы отызыншы жылдары қазақ халқын жалмаған аштық көріністерін тізіп, күнделік жүргізген.

Арада 50 жыл өткенде Татьяна Невадовская Алматыдағы Қазақстан орталық мемлекеттік архивіне барып, өзінде бар жеке архивін, өлеңдер жинағын, сызған суреттері мен өзі «Үрейлі, аштық жайлаған 1932-1933 жылдар» деп атаған күнделігін табыстайды. Айтпақшы, жаңағы аш қазақпен бірге түскен фото да осылардың арасында болатын.

Хош. Татьянаның сол кездегі «Ленинская смена» газетіне басылған аштық туралы әйгілі өлеңі: «Көз алдымда... мұз құрсанған өліктер, Сұлық қалды, шырылдаған сәбилер, Суып қалған омырауды тырмалап...» деп басталып, «Білмейді олар, Мәскеу жақта той тойлап, Мәз-мейрам боп астық жинап жатқанын...» деп жалғасып кете барар еді. Совет заманында ашаршылықты сөз ету міне, осынау шумақтардан басталса керек.

1988 жылы қараша айында Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты бүкілодақтық конференция өткізеді. «Қазақстан мен Орта Азиядағы ұжымдастырудың тарихы мен тағылымы» тақырыбында. Сол жолы қазақ даласындағы ашаршылықты зерттеу мәселесі талқыланады. 1991 жылы белгілі тарихшы, сол кездегі халық депутаты Манаш Қозыбаев Жоғарғы кеңесте сөз алып, ашаршылық мәселесін күн тәртібіне қояды. Сөйтіп, тоқсан бірінші жылы 11 қарашада арнайы үкіметтік комиссия құрылған.

Комиссия төрағасы Манаш Қозыбаев комиссия мүшелігіне әдейі сол кездегі министрліктер мен ведмоство басшыларын енгізеді. Ең бірінші кезекте Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы, Ішкі істер министрі, Бас прокурор, Жоғарғы соттың төрағасы. Себебі сол мекемелердің архивтік құжаттарын қарау керек болды.

^{Татьяна Невадовская мемлекеттік архивке өткізген сурет.}

Атаулы ведомстволардың архивіне түрен салған зерттеуші-ғалымдардың алдынан, ашаршылықтың ащы шындығы айқара ашыла берген. Зауал ел жадында қалып, ауыздан ауызға сыбырмен ғана көшкен қаралы суреттерден де жүз есе жойқын екен. Алғашқы сүргінді қазақ 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін-ақ қарсы алыпты.

Қырсық бір айналдырғанда шыр айналдырып, қазан төңкерісінен кейін азамат соғысы басталады. Қазақ даласы сол соғыстың табанына түседі. Ел ішін сүзек жайлап, оңтүстік өңірлерде егін шықпай қалады. Оның үстіне 1918 жылдың 13 мамырынан большевиктер үкіметінің азық-түлікті тәркілеу саясаты күш алады. Диханшылығы мәз емес, күні төрт түлікке қарап отырған қазақтың малы талауға түседі. Сөйтіп, он жетінші жылы Түркістан өлкесін жайлаған аштық, жиырма бірінші жылға қарай Қазақстанды да жалмай түскен.

1921 жылы үш-төрт жылға созылған аштық шырқау шегіне жеткен кезде «ашыққан халыққа көмектесу керек пе, жоқ па» деген мәселе көтеріледі. Алайда «Қазақтар марксистік тұрғыдан әлжуаз, онсыз да өліп бітуі тиіс. Сондықтан аштықпен күресіп, қаражат шашудың қажеті жоқ. Одан да революция үшін, майданды қолдау маңызды», - деген қорытындыға келеді. Түркістандағы төңкеріс жетекшілерінің бірі Иван Тоболин Түркістан Орталық комитетінің мәжілісінде дәл осылай деген болатын. Ал Алаш азаматтары зауал кешкен жұртын ажал шеңгелінен құтқарудың қамына көшеді. Міржақып Дулатов «Абай» журналында: “…Аш, жалаңаш қазақ-қырғыз бауырларға жұрттан жеткiлiктi жылу жинап, рулы елiмiздi өлiмнен сақтап қалу мақсатымен Семей облысының Алаш қаласында қазақ комитетi һәм жастардың “Жанар” атты ұйымы басшылық етiп, қауым жасады» деп жария қылады.

1921 жылдың аяғында қазақ зиялылары, оның ішінде кешегі Алаш Орданың мүшесі болған азаматтар комиссия құрып, Қазақстанның барлық облыстарында халық санағын өздерінше жүргізді. Сол комисяның қорытындысын 1921 жылы Мұхтар Әуезов Ташкентте өткен қазақ құрылтайында жариялады. Бақсақ, 1 млн. 700 мың қазақ қырылыпты. Оның 1 миллионы ересек адам, 700 мыңы жас балалар екен.

Бұл кезде ұйым бастығы – Әлихан Бөкейханов, көмекшісі – Мұқаш Поштайұлы, комитет төрағасы – Мыржақып Дулатов, орынбасары – Жүсіпбек Аймауытов, хатшысы Мұхтар Әуезов болып, 7000 сом қаражат жиған. Ахмет Байтұрсыновтың бастамасымен Қазақстан мен Түркістан деңгейінде «Аштарға көмек» комитеті жасақталған. Әлихан Шыңғыстауды, Міржақып Семей уезін, Мұхтар Ертіс бойын, Жүсіпбек Баянауылды екі-үш ай адақтап, 15 мың ірі қара жинаған. Оны Торғай, Ырғыз, Қостанай уездеріндегі, Орал губерниясының біраз бөлігіндегі ашыққан елге таратып берген. Өкінішке қарай, осыншама тырбанғанның өзінде 1 миллион 700 мың адамынан айрылған қазақтың, қазан төңкерісінен бергі бес жылы Ілияс Жансүгіров айтпақшы «өз баласын өзі үйтіп, сирағын жеп, көр азабын тірідей...» көрумен өтті.

1917 жылғы Қазан революциясынан кейін АҚШ, Британия, Франция сынды елдер Ресейге экономикалық блокада жасады.

Британия дипломатиялық байланысты шорт кесіп, 1929 жылдары тіпті Ресеймен соғыс жағдайына дейін аңдасады. АҚШ отыз үшінші жылға дейін тым-тырыс жатып алады. Осылайша батыс алпауыттарынан қарыз алып, артта қалған аграрлық Ресейді алдыңғы қатарлы индустриялы елге айналдырам деген Сталиннің есек дәмесі күл-талқан болады. Көзі қарауытқан коммунистер, ендігі қайырды ауыл шаруашылығынан күткен. Ал шаруа жайымен қарашекпендерді қара шегірткеше қаптатсаң да шеті кетілмейтін байтақ қоныс қазақта ғана бар еді. Патша заманында басталған столыпиндік отарлау реформасының, большевиктер тұсындағы сталиндік жалғасы осылай қолға алынады.

1927 жылы Мәскеуге келген ағылшын шахтерлары кәсіподағы делегациясының алдында И.В.Сталин: «Бізде социализм күннен күнге нығаюда. Бірақ біз биыл астық науқанын орындай алмадық. Оған кесірін тигізген кулактар», - деп мәлімдейді. Мұртты көсемнің осынау бір ауыз емеуріні Қазақ атқару комитетінің 1928 жылы 27 тамыз күнгі «Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды кәмпескелеу және жер аудару туралы» декретіне айналып шыға келеді.

1928 жылы күзде үлкен тәркілеу өтті. Оған қарсыласады-ау, қарсы пікір айтады-ау дегеннің бәрін істі қыла бастады. «Алашша ойлайтындар», «тәркілеуге қарсылық көрсеткендер» деген желеумен 28-дің күзінен Алаш қайраткерлерін тұтқындай бастайды.

^{Алматыдағы аштық құрбандарына қойылған ескерткіш.}

Қазақстанда 700-ге жуық ірі шаруашылықтың, сталиндік статистиктердің құйтырқы көрсеткіші бойынша ірі қараға шаққанда 150 мың бас, немесе 1,5 миллион ұсақ малы талауға түсіп, қазақтың мыңды айдаған байлары тұқым-тұяғымен жер аударылған. Онымен қоймай, 1927 жылғы коммунистік партияның XV съезінде мақұлдап, 1932 жылдың көктеміне дейін елдің ауыл шаруашылығы жеке қожалықтан ұжымдық шаруашылыққа айналып үлгеруі тиіс деген желеумен, ұжымдастыру науқаны басталып кеткен болатын. Ал басты кәсібі – малшылық, бар тіршілігі төрт түлікке қараған қазақтың, ендігі жерде аттан салмасқа шарасы жоқ еді.

Сөйтіп 1929 жылы күзде Батыс Қазақстанның Жаңақала деген жерінде басталған көтеріліс Шығыс Қазақстанның Бұқтырма, Зайсан өңіріне дейін қамтыған. 80 мыңнан астам адам қатысқан.

Күштеп ұжымдастыруға қарсы Созақ, Адай, Абыралы т.б. көтерілістер 15 ауданда совет үкіметін құлатқан. ...Осындай кепке ұшырап жатырмыз деп 1932 жылы 9 қыркүйекте Голощекин Сатилинге хат жазады. Бірақ орталық үшін осылай деп қаралы фактілермен басталатын хат, ары қарай көңілді ноталарға ұласар еді. Өйткені, Қазақстанды басқаруға келген күні-ақ қазаққа деген қара ниетін анық аңғартқан Ф.И.Голощекин, социализм құрылысына қарсы тұрғысы келгеннің бәрі жер жастанғанын мақтана баяндайды. Қужақтың мәлімдеуінше, ұжымдастыру науқанын теріс көрген 165 мың қазақтың тап жауы ретінде көзі жойылған.

Голощекиннің Ақпан төңкерісіне дейінгі өмірі қуғын-сүргінмен өткен. Алты жылда жеті рет абақты көрген, зұлымдығы зіл батпан адам еді. Қазақ оны «қужақ» атандырғанда-ақ, өзіне төнген ажал сұлбасын анық таныса керек. 1918 жылы ІІ Николай патшаны жанұясымен бірге құрту арқылы партияластарының сеніміне кірген ол, 1925 жылы күзде Қазақстанның тізгінін қолға алады.

Келе «Қазан революциясы қазақ ауылдарын айналып өтіпті», - деп байбалам салып, Сталинге өзінің алдағы саяси бағытын нұсқап хат жазып, батасын алып, «Кіші қазан» топалаңын бастап кеп жібереді.

«Бизон болмаса, үндіс те болмайды», - дейтін америкалық тәсілдің сталиндік нұсқасымен әуелі қазақтың ірі байлары мен орта шаруаларын ту-талақай қылды. Одан соң ұжымдастыру дүрбелеңімен жарлы-жақыбайдың көтерем торпағына дейін қидай сыпырып, колхоз меншігіне өткізді. Бар астық қоймаға құйылып, әркімнің өзі егіп, өзі орған бидайы енді өзіне мөлшерлеп қана берілетін болды. Бір-бірінен күншілік жерде отырған ауылдарды қыс ішінде күштеп көшіре бастады. Қарсыласар дәрмен жоқ еді. Қазақ өлкелік комитетінің хатшысы Голюдовтың «Колхоздасуды жылдамдату үшін, теріс пиғылды 15-20 адамды атып тастауға болады», - дейтін сөзі газетке басылып, бұрынғыдан бетер еркінсіген шолақ белсенділер бас көтергенді қанға бөктіретін болды. Қазақ даласында алапат жұт басталған.

Алыс ауылдарда қазақтың қырылып жатқаны, тіпті адам етін жеуге дейін барған сорақылық туралы ешбір жергілікті қызметкер тиісті жерге баяндаған жоқ. Тек «пәлен деген ауылда азық-түлік тапшылығы байқалады» деген сықылды сылап-сипап қана ақпарат жөнелтетін.

Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Келер жылы сүйектерің қайда шашылып қалғанын білмессіңдер» – деп, өлерінен жыл бұрын өзіне ас беріпті. Айтқандай-ақ, келер жылы кісі бойындай қар жауып, боран қасқырша ұлып, 1931-дің қанды азу мешін жұты күллі қазақ даласын албастыдай басып жатты.

Аштық алаш баласының буынына түскенде, большевик көсемдерінің қазаққа деген қысас саясаты да барынша күшіне енген. 1931 жылдың жаманатты хабарын Кремльден Қазақстанға Анастас Микоян жеткізеді. Орыс жұртының өзі Владимир Лениннің кезінде қызметке келіп, Леонид Врежневтің тұсына дейін партияның портфелін ұстаған, бір Иличьтен екінші Иличьке дейін жүрек талмасынсыз, дін аман жеткен сұм адам дейтін Микоян, отызыншы жылдары үкімет төрағасының орынбасары, КСРО жабдықтау-сауда министрі болатын.

Алматыда Қазақ өлкелік бюросының мәжілісін өткізген ол Қазақстан алдағы қаңтар-ақпан екі ай ішінде мемлекетке тапсыратын мал басының 70 пайызын орындау туралы мәселе көтереді.

Іздегенге сұраған. Голащекин елді шектен тыс ет салығына жүгіндіреді. Ондағы шешім бойынша қолда бар малдың 50 пайызы етке өткізіліп, қалғаны колхоздың өзінде қалуы тиіс болатын. Және қай ұжымның қанша бас мал өткізері жыл бұрын жиналып алынған есеп бойынша жүргізілген еді. Ал жыл бұрын социализм ұранына еліккен шолақ белсенділер, өз иелігіндегі мал басын бар мөлшерінен асырып көрсеткен. Аулынай біткен атқа қонып, қара халықтың үстінен қамшы үйіруді үдетіп әкетеді. Ал салықтан жиналған мал етке өткізіліп, Ресейдің орталық қалалары мен Сібір, Қиыр Шығысқа жөнелтіліп жатты.

Жарты жылда Қазақстандағы барлық малдың 80 пайызы етке өткізілген. Қазаққа қырғын таптыру ісіне білек сыбана кіріскен Голощекин, 1931 жылы 9 желтоқсан күні «Жолдастар, отанымызға жүн керек. Қысқа мерзімде 100 тонна жүн өткізіңіздер!» - деп жарлық шашады. Мүмкін емес еді. Өйткені, мұншама мөлшерде жүн беретін аша тұяқ жоқ. Болса да, қазақ қыста қой қырықпайтын. Алайда қара басының амандығы үшін ағайын-туғанды құрбандыққа шалған аупартком хатшылары мен шаруашылық меңгерушілері, әр қазақтың желкесінде тұрып, қорасындағы бірді-екілі қараның жүнін сыпырып алады. Қырқылған арық қой суықтан қырылып жатты. Жұттың бұдан арғы суреті тіптен сұрқай еді.

Ұлы жұт Қазақстанның сегіз қиыр, төрт тарабын бірдей шарпыды. 1930 жылдың өзінде 313 мыңның үстінде, келер 1931 жылы 755 мың қазақ аштан өлген. Бұдан ары қарайлайтын ештеңе жоқ еді. Ел қонысын тастап, беті ауған жаққа босып кете барды.

Сол жылдары Қазақстаннан совет одағының өзге өңірлеріне босып кеткендер саны 600 мыңның айналасы. Ал Қытай мен Ауғанстан асқан қазақтардың саны 100 мыңға жетіп жығылады.

Өкінішке қарай, атамекеннен ауып, жат жерді паналай барған қазақтың, о жақтағы тағдыры да қыл үстінде еді. Бір үзім нан, бір күндік жарықтың өтеуі, олардың адами-рухани келбетін жалаңаштады.

Сталиндік зұлматтың отын маздатып отырған жендеттер енді, қазаққа мүйіз салығы мен шүберек салығын салған. Жинап алып, түк қоймай өртеп отырған. Үрерге иті қалмаған қазақтың мүйіз салығынан құтыла алмасы анық еді. Ал ескі-құсқы киімдерін, алаша, сырмақтан тартып, қыл аяғы қыл-арқанға дейін сыпырып алған шүберек салығынан кейін, қазақ біржола аш қалған.

Ресейдің 1931 жылдан жарық көріп келе жатқан «Знамя» журналы өзінің 89-шы нөмірінде Совет үкіметі 1928 жылдан бері қай елге, қанша пұт астық сатқанын жариялайды. Бақсақ, жиырма сегізінші жылы шетелге 1 миллион пұт астық сатылған. Жиырма тоғызыншы жылы 13 миллион, отызыншы жылы 48,3 миллион пұт астық шетел асқан. Ұлы жұт қазақ даласын жайпап бара жатқан 1931 жылы 51,8 миллион, келер жылы 18 миллион пұт астық Совет үкіметінен сатылымға шығарылыпты.

Жұт 1932 жылға ауғанда қазақтың 6 миллион 509 мың мүйізді ірі қарасы, 18 миллион 566 мың қойы, 3 миллион 516 мың жылқысы етке өткізіліп, Ресей асқан. Есесіне Қазақстанның солтүстік өңірінде 385 мынан аса адам, батысында 395 мыңның үстінде, оңтүстікте 618 мың, орталық Қазақстанда 30 мың қазақ аштан өлген еді.

Бұдан ары қол қусырып, қарап отыруға болмайтын. Бірақ, қолдан келер қайран да жоқ. Күллі қазаққа сауын айтып, жылу жиып, жиырма бірінші жылғы аштықтан жұртын сүйреп шыққан Алаш азаматтары бұл кезде атылғаны атылып, аман қалғаны итжеккенде ит тірлік кешіп жүрген. Ал елдің ішіне іріткі салып, сырттай қызықтаған большевизмнің айтағына еріп, ел жақсыларын өз қолдарымен матап берген қазақ коммунистерінің бар қайраны – орталыққа аштықтың барысын айтып, есеп беру ғана еді.

1932 жылы 4 шілдеде Өлкепарткомның бірінші хатшысы Ф.И. Голощекинге Ғабит Мүсірепов бастап, Қазмембаспа меңгерушісі Мансұр Ғатулин, Комвуздың проректоры Емберген Алтынбеков, орынбасары Мұташ Дәулетғалиев, Госплан энергетика секторының меңгерушісі Қадыр Қуанышевтер қол қойған «бесеудің хаты» түседі. Хатта қазақты жайлаған аштықтың ащы шындығынан деректер келтіріліп, бар кілтипан социализм саясатындағы асыра сілтеулерде жатқаны баяндалған. Алайда «бесеудің хаты» 15 шілдеде өткен Қазақ өлкелік бюросы мен Өлкелік бақылау комиссиясының біріккен мәжілісінде ұлтшылдықтың анық көрінісі, «Қазақстандағы социалистік қайта құру ісінде қол жеткізілген күллі жетістіктерді толығымен бүркемелеп, тек теріс сәттерді бадырайтып көрсету, Өлкекомның жүргізіп отырған барша бағытын сынау»деп танылады. Хат иелері жөнге салады.

1932 жылы Голощекин Сталинге Қазақ өлкесіндегі ашаршылық жайын баяндағанда, мұртты көсем миығынан күліп: «Ол сары пәлекеттерден тек солай ғана құтылуға болады» депті.

1929 жылғы қаңтардағы мәлімет бойынша Қазақстанда 47 млн. бас мал болса, 1934 жылдың январінде содан 4,5 млн. ғана қалған.

Алайда, мал түгендерлік сиқы жоқ еді қазақтың. 1897 жылы Ресей империясында алғаш рет халық санағы жүргізілген. Онда қырғыздың саны 201 мың, тәжік 350, түркімен 281, өзбек 726 мың екен. Қазақ 4 миллион 84 мың адам деп көрсетіліпті. Күллі Орта Азия халықы қазақтың жартысына да жетпеген. 1911 жылғы санақта қазақтың саны 8 миллионның үстінде еді. Арада жиырма сегіз жыл өтіп, 1939 жылғы санақта түркімен 760 мыңға, қырғыз 750, тәжік 900 мыңға шығып, өзбектің саны 3 миллион 900 мыңға жеткен. Ал қазақ небары 2 миллион 300 мың ғана болыпты. Қазақ содан қайтіп 1929 жылғы санына 1970 жылы әрең ілінген.

Хош. 1921 жылғы аштықтың шығыны – 1 миллион 700 мың адам. 1932-33 жылғы адам шығыны – 2 миллион 300 мың. Екеуін қоссаңыз, қарапайым арифметика – 4 миллион қазақтан айырылғанбыз.

Бұл бүгінгі жұрттың әттең-айы. Ал ол замандағы ахуал мүлдем кереғар еді. 4 миллион қазақтың сүйегінің үстіне социализм орнатып берген Голощекин, 1933 жылы қаңтарда табанды коммунист деп мадақталып, Бүкілодақтық лауазымды қызмет – Жоғарғы Төрелік Сотты басқаруға аттанады. Қазақтың қолдан ұйымдастырылған қос аштықта жер бетінен көшкен 4 миллион қандасты айтып, аза тұтуына әлі ұзақ – 58 жыл бар болатын.

Нұрлан Қабдай