Бексұлтан Нұржекеұлы

«Ісің ақ болса – көпке сал»

2018 жылы 29 маусым күні Жазушылар одағында өткен әдеби жыл қорытындысында жазушы Нұрлан Қами «Әдебиет – халық қазынасы» деп аталатын прозалық көркем шығармаларға баяндама жасады. Ол бірнеше авторлардың өткен жылы жарық көрген кітаптарына қысқаша тоқтала келіп, менің «Ұлы көш» тетрологияма өзінің төмендегідей бағасын берді: «Өткен ғасырдың екінші жартысында өзіндік мектеп болып қалыптасқан қытай қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, қазір елімізде тұратын Тұрсынәлі Рыскелдиевтің «Ұлы көш» атты төрт томдық романы халқымыздың тарихындағы осы бір қасіретті парақтардың көркем бейнесі деп қабыл алдық. 1916 жылғы Қарқара көтерілісін қан-жоса етіп басқан Патша әкімдерінің қорғансыз халықты жас-кәрі, әйел-еркек демей жаппай қырып салғанын, ол аздай мәйіттерді қорлағанын көркем прозада алғаш рет көрнекті жазушымыз Бексұлтан Нұржекеұлы осыдан екі жыл бұрын «Әй, дүние-ай!» атты романында ашына бейнелеп еді. Бұл романда да сол оқиға суреттеледі. Албан көтерілісінен кейін үдіре көшкен ел, екі шығарманың да бас кейіпкері әйел адам, екеуі де қартайғанда елге қайтып оралады. Екі кітаптың да оқиғасы соларды еске алу түрінде беріледі. Ерекшелігі – Бексұлтан ағамыздың романында оқиға ірі планда үлкейткіш әйнек арқылы бадырайтып көрсетілсе, Тұрсынәлі ағамыздың тетрологиясы – панорамалдық шығарма. Кіндік кесіп, кір жуған қасиетті туған жерді үстем ұлттың азарынан амалсыз тастап кетіп, жүз жылға жуық уақыттан кейін, қайтып оралған қазақ әулетінің бір ғасырлық өмірі жан-жақты, егжей-тегжейлі суреттелген. Оқиға желісі бүгінгі мен бұрынғыға кезек ауытқып, әр заманның шындығы сол қалпында көрсетіледі. Соның бәрі орталық кейіпкер – Ақтоты анаға қатысты баяндалады немесе сол кісінің көзімен беріледі » - депті баяндамашы Нұрлан Қами ініміз.

Нұрланмен сырттай таныстығым болмаса, араластығым жоқ еді. Әдеби жыл қорытындысы өткен күні мен Алматыда болмағанмын. Кейін Нұрланға қоңырау шалып: «Баяндамаңды оқыдым, «Ұлы көш» атты романыма берген бағаңа рахмет, інім! «Ұлы көш» романының бірінші кітабы 2001 жылы «Өлке» баспасынан, екінші кітабы 2003 жылы «Елорда» баспасынан, үшінші кітабы 2009 жылы «Өлке» баспасынан Үкімет тапсырысымен жарық көрген. Бұл роман Бексұлтанның «Әй, дүние-ай!» романынан оншақты жыл бұрын жарық көріп отырса, қалайша оның романы менің романымнан екі жыл бұрын шыққан болады? – деп едім, ол менің романымның Үкімет тапсырысымен бұрын жарық көргенінен хабарсыз екендігін білдірді. Үкімет тапсырысымен шыққан кітаптардың тиражы 2000 дана, ол негізінен кітапханаларға таратылып, авторға санаулы ғана кітап беріледі. Кітапханадан алып оқығандар болмаса, қаламгерлерлер мен оқырмандардың қолына кітап тимейді. Өзіме тиген кітапардан араластығым бар бірнеше жазушыға таратып берген едім. Солардың қатарында Бексұлтанға да «Ұлы көштің» бірінші, екінші кітабын бергенмін. Оны қарымды қаламгер деп танып, «Әңгіменің жүрегі» атты мақаламда, Бексұлтанның «Кәріс қыз» деген әңгімесін – жүрегі бар әңгімелердің қатарында бағалағанмын. 

Нұрланның баяндамасын оқыған соң, аң-таң болып, кімге кінә тағарымды білмей, басым қатып, көп ойландым. Үндемей тастап қояйын десем, «Қазақ әдебиетін» мыңдағын оқырман оқиды, әсіресе, көзқарақты қаламгерлер мені қалай түсінеді? Кімнің аузын жабасың? Шынын айтқанда, баяндама бойынша – мен Бексұлтанның «Әй, дүние-ай!» романының сюжетінен, оқиғаларынан, детальдарынан пайдаланып, «Ұлы көш» романының төрт томын жазғаным айдан анық болып тұрмай ма? Мұны қаламгерлер тұрмақ, естияр бала да солай түсіне алады. Тегіннен-тегін қалайша әдеби сұғанақ атанамын? Кімнің кітабы бұрын шықты? Кімнің шығармасын кім пайдаланды? Бұған қайткенде оқырман қауымның көзі жету керек қой? Нұрлан Қамидың не жазығы бар? Ол баяндамасында айтпаса, мен Бексұлтанның романы қалай, қашан жазылғанын білмейтін де едім. Нұрланның қолына «Ұлы көш» романының бұрынғы шыққан нұсқасы тимегендіктен, кейінгі қайталай басылған төрт томдығы туралы баға бергенде, Бексұлтанның кітабы екі жыл бұрын шыққанын айтып, екі кітапты салыстыра отырып, әділ бағасын айтуға тырысқан. Мен Бексұлтанның «Әй, дүние-ай!» романының мемлекеттік сыйлық алғанынан ғана хабарым бар, кітабын маған бермегендіктен – романдарымыздың ұқсас болып қалғанын білмедім. Оқып көрейін деп, романын іздеп, әуре сарсаңға түсіп жүріп, ақыры кітапханалардын тауып оқыдым. «Әй, дүни-ай!» романы Бексұлтанның өзі басқаратын «Жалын» баспасынан басылған көп томдығының он төртінші томы екен Баяндамашы Нұрланның айтқанындай, ұқсастық айна-қатесіз бар екеніне оқыған соң көзім жетті. Ал енді төмендегі ұқсастықтарға ой жүгіртіп көрерсіздер, қадірлі қаламгерлер!

Баяндамашы Нұрлан Қами айтқан ұқсастықтар мұның сыртында. Бексұлтан екеуміздің арамызда ешқандай бақталастық, көре алмастық, мүдде қақтығысы болмаған. Мен оның Мемлекеттік сыйлық алғанына, басқадай марапатқа ие болғанына іштарлығым жоқ. Ол Сәбит  Досанов сияқты менің екі романымның – «Тау тағысы» мен «Ұлы көш» тетрологиямның сюжетін қаз-қалпында пайдаланбаған, мен қалай жазсам, ол да солай жазбаған. Өзінің де жасампаздығы бар. Оқиға-детальдарды Сәбит сияқты обырлана көшірмеген. Оқиға-детальдардан пайдалана отырып, шеберлікпен өз тұсынан баяндаған. Мен енді Бексұлтанмен айтысып-тартысып, соттаспаймын. Ондай ойым жоқ. Ондайға баруға уақытым да, шамам да болмас. Тек қана кімнің романы бұрын жарық көрді? Ұқсастық болған екен, кімнен кім пайдаланды? Сол шындықтан оқырман қауым хабар тапса болғаны. Нақақтан Бексұлтанның «екі жыл бұрын шыққан» романына ұқсатып роман жазған автор болуға келісе алмаймын. Төрелігін қалың оқырман қауым бере жатар.

Тұрсынәлі РЫСКЕЛДИЕВ, жазушы

«Қазақ әдебиеті» газеті, №17