Қазақ және корея драмашыларының ынтымақтастығы

2023 жылдың 23-24 қазан күндері Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА «Өнертану» факультетінің ұйымдастыруымен кәріс және қазақ драматургтерінің тәжірибе алмасу мақсатында халықаралық семинар өткен еді. Соның барысында Корея республикасының драматургтер қауымдастығы, әрі Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының арасында екіжақты меморандумға қол қойылған-ды. Сондай-ақ, семинар кезінде Академияның профессоры, атақты жазушы, драматург, Еңбек Ері Дулат Исабековтің «Мұрагерлер» драмасының және жас қаламгер Ким Сен Диннің «Бос бөлме» пьесасының кәріс тіліндегі оқылымы тыңдалды. 

Шара аясында корей һәм қазақ тілдерінде заманауи драматургия тақырыбында дәрістер оқылды. Сол сәтті пайдаланып Оңтүстік Кореядан Алматыға ат басын бұрған авторлармен танысып, нөмірлерін алып, артынша эл.пошталарына 7 сұрақ жолдағам. Міне, биыл, яғни 2024 жылы әріптестерімізден жауап келді, соны назарларыңызға ұсынғалы отырмыз. Осы ретте, ақыл-кеңесін, көмегін аямаған Республикалық мемлекеттік академиялық корей театры директорының орынбасары Тен Родион Эдуардұлына, аталмыш Театрдың артисты, вокалист, корей тілінің білгірі Амангелді Аян Аяхметұлына, жазушы-драматург Қолғанат Мұратқа алғыс айтамыз!..

‒ Бүгіндері Оңтүстік Кореяда әдебиет қалай дамып жатыр? Цифрландыру дәуірінде көбіне қандай жанрларға сұраныс бар?

‒ Цифрлық дәуірде газеттерді белгілі бір жанрға байлаудан гөрі, ақпараттық ортаға сай мәтіндер бар деп есептеймін. Мәтін мен сурет қатар тұрса, әлбетте қабылдауға да, оқуға да оңай. Бұл ‒ ынталандыруға бағытталған үрдіс. Мәселен, қазіргі кезде комикс пен фантастика үлкен сұранысқа ие. Оңтүстік Кореяда роман заман ағымына қарай өзгеріске ұшыраған жаңа жанр ретінде қайта қалыптасып, өзінің қайталанбас қасиетін жан-жақты танытуда. Десек те, романдарды жүктеп алу не смартфоннан оқудың айтарлықтай артықшылығы бар деп ойлаймын (Бірінші сұраққа драматург Ким Дэ Хён жауап берді).

‒ Ким Онсу, Син Кёнсук, Чонг Хьеонсок, Ким Хун, Ким Сын Ок, Ким Вон Иль, Пак Кенни, Пак Вансо, т.б. ақын-жазушыларды танимыз. Мәселенки, Әдебиет аталымы бойынша Нобель сыйлығына бірнеше рет үміткер болған Ко Ын поэзиясын жоғары бағалаймыз. Ал, Хан Ган ‒ Халықаралық Букер сыйлығының лауреаты, романист. Осы тұрғыдан келгенде, Сіз қазақ әдебиетімен қаншалықты таныссыз?

‒ Шыны керек, қатардағы кәріс Қазақстан деген ел барын, оның Орта Азияда орналасқандығын аса біліңкірей бермейді. Отызыншы жылдары біраз кәріс Азияның шығыс бөлігінен Қызылордаға саяси жағдайға байланысты жер аударғаны белгілі. Солардың ішінде империалистік Жапонияның басқыншылық іс-әрекетіне қарсы тұрған генерал, әскери қайраткері ‒ Хон Бом До да болды. Ол кісі «Корё театрында» қызмет еткен, сонда күзетшіліктен бастап, кейіндері аталған өнер ордасына да жетекшілік еткен-ді. Қазақстанда кәріс аңыздарындағы кагунеге сәйкес келетін ортақ әскери сюжеттер болуы да мүмкін. Сол секілді корейшеге ұқсас сөздер кезіксе таңғалмас ем. Негізінен, көбіне-көп дамуды бетке алған елде ғана түрлі сипаттағы апаттар болады. Қазақстан ‒ қайталанбас мәдениеті бар, саяси үстемдікке қол жеткізуді көздеген, мүмкіндікті молынан жүзеге асыруға болатын тәуелсіз ел. Бізде Қазақстанның мәдениеті мен тарихы туралы көп мәлімет жоқ, өкінішке қарай. Оның себебі мынада деп білем, арадағы саяси, мәдени, экономикалық, тарихи, ғылыми байланыс нашар я мүлде жоқ деуге де болар. Алайда, бұл олқылықтың орнын толтыруымыз керек. Осы ретте, 2023 жылы Оңтүстік Кореяның Ұлттық драматургтер қауымдастығы тәжірибе алмасып, қойылымдар көріп, ортақ пьесалар жазу үшін Қазақстанға келген еді. Осы сапар барысында біз Қазақстанның Орта Азиядағы күшті орталыққа айналып бара жатқанын байқадық. Біз тағы мына дүниені аңғардық, саяси және экономикалық даму, ақпараттық технологиялар күнделікті тіршілікке кірігіп, өркендеудің жаңа аспектілеріне айналыпты. Дәл бұл қарқынмен болашақта біздің қарым-қатынасымыз өнімді боп, мол тәжірибе алмасып, сауда арқылы бауырлас жұрттың байланысы нығаяды деп сенем. Рас, Букер сыйлығын көрнекті корей жазушысы Хан Ган жеңіп алды. Әдебиет аталымы бойынша Нобель сыйлығын әлі иемденбесек те, Корея Республикасының (Оңтүстік Корея ресми атауы) 15-ші Президенті Ким Дэ Чжун Бейбітшілік бағытындағы Нобель сыйлығының лауреаты атанғанынан хабардар шығарсыздар (Екінші сұраққа драматург Ки Хун Ви жауап берді).

‒ Оңтүстік Кореяда оқырман мен автор арасындағы байланыс қаншалықты дамыған?

‒Корей әдеби кеңістігінде қилы-қилы мәдени шаралар, халықаралық ынтымақтастық негізінде жазушы мен оқырман арасындағы байланыс баянды боп, күн өткен сайын нығая түсуде. Баспа кештері, кітапқа автордың қолтаңбасын қоюынан тысқары, кітап концерттері және басқа да кітапханаға қатысты тақырыптық бағдарламалар ұйымдастыру арқылы алтын көпір қызметін атқарып келеміз. Сондай-ақ, жуырда корей баспаларынан жарық көрген кітаптарды әлем жұртшылығына паш ету және баспамызды шетелдік экспансиядан құтқару мақсатында бірнеше елде көрме ұйымдастырылды. Аталмыш бағдарламалар жергілікті оқырмандардың талғамын, сұранысын анықтауға, корей кітаптарының қолжетімділігін арттыруға және «Корей толқынының» ауқымын кеңейтуге септеседі. Мысалы, Аустралия, Вьетнам және Ұлыбританиядағы оқырмандар үшін корей кітаптарымен алмасу іс-шаралары өткізілді, бұл ‒ корей әдебиетінің шетелдегі сан-салалығын әрі тереңдігін танытудың маңызды тетігі (Үшінші сұраққа драматург Ян Су Гын жауап берді).

‒ Оңтүстік Кореядағы әдеби агенттер туралы айтып берсеңіз?

‒ Корей әдебиетін шетелге экспорттайтын авторлық құқық агенттерінің тарихы аса ұзақ емес, алайда көптеген шығарманы әлемге танытуда зор рөл атқарғаны анық. Әсілі, экспорт салыстырмалы түрде баяу жүзеге асады екен. Өйткені, аударма мен сату импортқа қарағанда біршама уақыт алады. Сонымен қатар, ол көбіне романдармен ғана шектеледі.Шин Кён Сук, Хан Ган сияқты жазушыларды жаһанға таныстырған әдеби агенттіктер бар. «KL Management» – ​​үлкен жетістікке қол жеткізген ұжым. Соның арқасында жиырма жыл ішінде Хан Ган Букер сыйлығын жеңіп алды(Төртінші сұраққа драматург Ким На Ён жауап берді).

‒ Баспалар қай бағытта дамуда? Қандай ерекшеліктері бар? Кітап саудасы, әдебиеттің коммерциализациясы қаншалықты жолға қойылған?

‒ 1) Кореядағы баспа жағдайы өте қиын, бірақ шын мәнінде бұл мәселе кеше ғана пайда болған жоқ және үздіксіз жалғасып келеді, менің ойымша, дүние жүзіндегі баспа саласы да дәл осындай проблемаларға тап болды. Оның басты себебі ‒ ұялы байланыс жүйелерінің, ақпараттық технологиялардың дамыған сайын кітап оқитын адамдар санының азаюы. Ұялы телефондар ақпаратқа қол жеткізу жағын жеңілдеткенмен де, кісінің кітапқа,оқуға деген қызығушылығы салыстырмалы түрде төмендейді. Осы үрдіске жауап ретінде көптеген электронды кітап шығарылып жатқанымен, қағаз кітаптар әлі де басымдыққа ие;

2) Әдеби шығармалардың басылуы бәсеңдегенімен, экономиканы басқару, өмірлік дағдыларға арналған кітаптар тұрақты түрде жарық көруде. Жақсы кітаптарды насихаттауға келер болсақ, теледидарда я әлеуметтік желіде жиі көрсетілетін автордың кітаптары көп сатылады;

3) Қазіргі уақытта шет елде корей авторларының шығармаларын басып шығару үрдісі айтарлықтай ілгеріледі, агенттіктер арқылы авторлық құқықтарды сату ісі біршама алға жылжыды, бірақ әлі де мардымсыз. Әдебиетті коммерцияландыру үшін кино түсіріліп, театрда сахналанып, өнердің өзегіне айналған сапалы көркем шығармалар болу керек. Десек те, бұған коммерцияландырудың басқа да әрекеттері арқылы қол жеткізу керек екендігі даусыз. Мұнымен қоса, романдар сахнаға жол тартып, инсценировкаға сұранып, экранизацияланғанда көрерменнің сұранысына ие болмақ. Қорытындылай келе айтарым, көрерменнің көңілінен шыққан, көзіне түскен әр көркем туынды мазмұнына я әдеби кеңістіктегі жетістігіне қарамастан коммерциялануға бейім келеді (Бесінші сұраққа «Pyeongmin Publishing» баспасының атқарушы директоры Ли Чон Ок жауап берді).

‒ Үкімет пен әдебиет арасындағы байланыс туралы не айта аласыз?

‒ Корея үкіметі мәдениет пен өнерді дамыту, тарату үшін тыңғылықты жұмыс істеп жатыр. Міне, сол себепті Мәдениет, спорт және туризм министрлігі деп аталатын мемлекеттік департамент бар. Әдебиет ‒ ең көне өнердің бірі және соның негізі. Корея үкіметі мен жергілікті органдар қаржылық, институционалдық қолдау арқылы корей әдебиетіне жан бітірді. Қаламгерлерді және тарихты насихаттау, оларды қорғау үшін Кореяда әдеби мұражайлар құрылып, ол өнімді жұмыс істеп жатыр. Сосын шығармаларын кітап етіп басып шығаратын әдебиетшілерге субсидия, сондай-ақ туындыларын іріктеп ап, жинақ қылып жариялайтын шығармашылық жобалар һәм пьеса, опера, киноны қолдайтын жобалар бар. Мәселе сұранысқа байланысты. Мысалы, сіз бейне-арт өндірісіне немесе драмаға басымдық беруіңіз мүмкін. Мәдениет, спорт және туризм министрлігі, Корея көркемдік кеңесі және Кореяның шығармашылық контент агенттігі сынды мемлекеттік орталықтар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары құрған мәдени қорлар әртүрлі тәсілдермен өнерге жәрдемдеседі. Сондай-ақ, «кітапхана жазушысы-резидент» деп аталатын қолдау жүйесі арқылы іріктеліп алынған жазушылар келісілген кітапханаларда шығармашылық жұмыстарымен айналысады, әдебиетпен қызығатын азаматтармен түрлі бағдарламалар жүргізеді. Соның арқасында қаламгерлер жалақы алып,тұрақты қаржылық жағдайда алаңсыз жаза алады. Кореяда өнерді, әдебиетті қолдау демократиялық жолмен сайланған үкіметтің саяси бағытына байланысты аз-кем өзгеріске ұшырап отыратыны бар. Дегенмен, үкімет төл өнерді дамыту, насихаттау, баспа ісін жүйелеу, қаламгерлер имиджын көтеру, көркем әдебиетті көпшілікке қолжетімдіету жолында аянбай еңбек етіп жүр (Алтыншы сұраққа драматург Ан Хи Чхольжауап берді).

‒ Кан Джегю, Ли Чжун Ик, Рю Сын-Ван, Хон Сан Су, На Хон Чжин, Им Квон Тэк, Ким Ки Дук, Ким Чжи Ун, Пак Чхан Уксекілді кинорежиссерлердің шығармашылығымен таныспыз. 2020 жылы Пон Джун Хо түсірген «Тоғышарлар» («Паразиты») киносы «Үздік фильм», «Үздік режиссер», «Үздік төлтума сценарий», «Шет тіліндегі үздік көркем фильм» аталымы бойынша «Оскарды»жеңіп алды. Осы оқиға Оңтүстік Корея өнеріне қаншалықты әсер етті?

‒ Әр режиссердің өз қолтаңбасы, өнердегі өз сара жолы бар. Айталық, Пак Чхан Ук кинода түс пен стиль маңызды деп санайды. Ал, режиссер Пон Джун Хошынайылық пен детализацияға ұмтылады, ерекше мән береді. Кино өнерінің айырмашылығы сонда, әр режиссердің жекестилі болғандықтан, оның жалпы өнерге үлкен әсері бар деп айту қиындау. Шығармашылықпен жалғыз тұлға айналысатындықтан, оның даралық сипаты көзге айқын ұрады. Егер соның ізімен жүрсеңіз, өз көркем әлеміңізді түзе алмайсыз, даралығыңыздан айырылып қаласыз деп ойлаймын (жетінші сұраққа драматург Ким Су Ми жауап берді).

                                                                                                                                                     Әлібек БАЙБОЛ, жазушы-драматург,  әдебиеттанушы-ғалым